هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
ئۆتۆبیۆگرافى
شۆڕش شاواز: یه‌کم توام له سه‌ر ئه‌ى چوین وه‌تنێگ ک له خوار له زنه‌یاى دکتۆر شه‌ریعه‌تى وه کوردى ئه‌ڵگه‌ردانمه‌سه‌ى که‌مێگ باس بکه‌م. ئه‌ى وه‌تنه چوین شعره له باوه‌ت خوه‌ى ناسینه‌و بارێ فه‌لسه‌فى گه‌وراێگ ها له ناو که‌لیمه‌یلى و هه‌ر خه‌تێگێ مختاجه وه هویر کردنه‌وى قویلێ وه مه‌به‌س له ئتۆبیۆگرافیش ک ئه‌ى مامۆستاى گه‌ورا هاوردگه، ناسینه و چوین حه‌ز کردنه‌و چوین وه‌ختێگ غرور(لویت به‌رزى) ئایه‌م گرێد، له هه‌ر باوه‌تێگه‌و چوى دارێگ ک به‌ر گرێد سه‌ر بچه‌منێگ و ئه‌ى سه‌ر چه‌ماننه مومکن نیه جز له ریگه‌ى زانین، وه خود زانین ئایه‌م وه‌ره‌و "حه‌قیقه‌ت" به‌ێگ و، رێ ژیانێ وه کارێگ ک بڕه‌سیده حه‌قیقه‌ت ته‌نیا له رێ زانینه وه ڕێ ڕه‌سین وه پێ نیشان ئایه‌م ده‌ید. وه نه‌زه‌ر م مه‌به‌س دوکتۆر له عه‌شق و قه‌شه‌نگى له هه‌واى فیزیکى و ته‌ن وه‌ره‌و حاڵ و هه‌واێگ میتافیزیکى و گیانى و ئاسمانى(مه‌له‌کووتى) ئه‌را ناسینه و خاس ژیان کردنه. ئینگه‌یش وه‌تنه‌گه‌ى:
ئۆتۆبیۆگرافى
له باخ "بێ به‌رگى" هاتمه دى,
و له سه‌روه‌ت "فه‌قیرى" سامان داره‌و بویم،
و له هه‌واى "حه‌ز کردن و دووسداشتن"، ده‌م دام،
و له باڵاى "غرور"هو، قامه‌ت کیشام،
و له "زانین"، خواردن دانه پیم،
و له "شعر" شه‌راو نووشاننه پیم،
و له "مهر" نه‌وازشم کردن،
و "حه‌قیقه‌ت" بویه دینم و ڕێ چێنم،
و "خه‌یر" بویه ژیانم و کارمه‌نینم،
و "قه‌شه‌نگى" بویه عه‌شقم و ده‌سپێچگ ژیان کردنم
هووره یه‌کم یادگار ئایه‌م
عه‌لیرزا خانى/ ئه‌ڵه‌وگه‌ردانن له فارسى وه کوردى شۆرش شاواز:
"پاوه‌چ" ده‌سه‌واژه‌یگه له هووره، ئاواز بى وینه‌یگه و، یه‌کم یادگارى به‌شه‌ره
ئایه‌مه‌یل له دریژى تاریخ ئه‌را یه‌گ ژیانیان زێنگ و سه‌ونزه‌و بمێنیه‌د ده‌س دانه له کاره‌یلى، یا چێشته‌یل تازه‌ى وه ده‌س هاوردنه، ک ئه‌را ئیمه ئه‌ڵاجه‌وى وه‌لا هاوردگه!. ئاواز، موسیقا، یه‌که‌م ده‌نگه‌یل به‌شه‌ر سه‌ره‌تایى بویه، ئه‌را که‌شف کردن له‌زه‌ته‌یل خاس ژیان ئایه‌م. له سه‌رجه‌م وانه ده‌نگه‌یل و ئاوازه‌یل یه‌که‌م ک که‌م تا فره وه ئه‌هوورامه‌زدا به‌سنان و گریه‌یان ده‌ن و زانن "هووره"س. وه رووشنى ئه‌را ئیمه دیار نیه ک جیگه‌ى ڕاسى ئه‌ى ئاواز بێ وینه له کوو بویه. وه‌لى بێ شه‌ک تویه‌نید بویشید که‌سه‌یلى ک له ئه‌ى ئاوازه وه‌رگرى کردن و نه‌یشتنه له ناو بچوود کورد بوینه و له گێشتى فره تره‌ک که‌ڵهوور. بێ گومان له ریخت و فۆرم ئمڕوویى هووره، تویه‌نیم وه ناو دڵ تاریخ سه‌فه‌ر بکه‌یم و جیا له جه‌رکیشانه‌یل بێ زانین ک هووره وه وه‌رجله ئۆڕمه‌زد به‌نه‌ى و به‌سنه‌ى. ده‌نگ و ئاواز بێ ساز و وه‌سیله‌ى موسیقاى هووره په‌یوه‌ندى وه کویه و جه‌نگڵ و ژیان ساده‌ى ئه‌شایر کورد و که‌ڵهورَ دیرى، یه‌یشه م برده سه‌ر ئه‌ى باوه‌ره ک له‌یوا به‌روارد بگرم ئه‌ى ئاوازه هن وه‌رجله ئه‌هوورامه‌زدا بویه و له زه‌مان ئه‌هوورامه‌زدا ئه‌ى ده‌نگ و ئاوازه نزیک کردنى تازه و ئایینى وه خوه‌ى گرێد و ئه‌را "ئۆڕمه‌زد" ئاوازێگ وه ناو "ئه‌هووره" ژه‌نیاس. له ئه‌نجام هه‌وڵ و تاقیب کردن ئه‌را ناسین ئه‌ى ئاوازه سه‌رتایى به‌شه‌ره، وه یه ره‌سیم ک تا ئه‌ى ئاواز و ده‌نگه وه‌ل ئاواز و ده‌نگه‌یل سونه‌تى و کۆینه‌ى قرمز(هویل) پووسه‌یل نیشته جى له کانادا و ئاوازه‌یل سونه‌تى و سه‌رتایى ئه‌فریقیاى باشوور(جنوب) به‌راورد بگرم و ئه‌نجامه‌یلى له ئه‌ى به‌راورد گرتن و نووڕسنمه وه قووه‌ته‌و کرد تا باوه‌ڕ بکه‌م ک ئه‌ى ئاواز و ده‌نگه به‌شێگ له ئاوازه‌یل یه‌کم به‌شه‌ر بویه.
له ناو هووره به‌راورد بگرن له‌یوا هاتیه: "هه‌هه هاها هه‌هه‌هاها"
HA HE HE HA
ئمجا قرمز پووسه‌یل نیشته‌جى کانادایش له‌یوا ئویشن:"هوهو هوهو هوهو" HO HO HO
ئافریقیایه‌یلیش له‌یوا ئویشن: "ها هه ها هه هاهه"HA HE HA HE HA
ک یانه یه‌کى له مه‌قامه‌یل هووره‌ى ئمڕووه له ناوچه‌ى که‌ڵهوڕنیشین کوردسان ئیرانه و به‌ش یه‌کم هووره له ئه‌ى مه‌قامه جاى خاس خوه‌ى دێرێد. ئه‌ى باوه‌ڕه فێشتر وه قووه‌ته‌و بووت ک ئه‌ى ئاوازه به‌شێگ له سه‌رتاییترین ده‌نگه‌یل به‌شه‌ر بویه، وه به‌راورد بڕێگ که‌سه‌یل ک هووره هن زه‌مان ئه‌هوورامه‌زداس و له‌یوا زاننه‌ى نه یه‌گ هویچ قیمه‌تى نه‌یرێد به‌ڵکوو وه نه‌وبه‌ى خوه‌ى فره موهیم و گرنگه و بایه‌د وه قه‌د خوه‌ى ئه‌راى ئه‌رزش و قیمه‌ت بیریه‌یده پێ، وه‌لى باوه‌ڕ م یه‌سه ک ئه‌ى ئاواز کۆینه فره گه‌وراتر و قه‌دیمى تره‌که و له ده‌نگه‌یل یه‌کم به‌شه‌ر بویه و دیاریێگ له به‌شه‌ر یه‌کم بویه. بایه‌ته بویشیمن ک ئه‌ى جووره ئایینێگ ،هووره له زه‌مان ئه‌هوورامه‌زدا نووڕسن و له‌یه‌که‌ودان فره‌ى تواید، وه‌ى مانا ک، له زه‌مان ئه‌هوورامه‌زدا، بویه‌سه زووانیگ ئه‌را په‌خشه‌وکردن ئایین و له ئه‌و ده‌وره‌وه تا رووژ ئمڕوو وه‌ره وه‌ره گۆڕیاس. یه‌کى له‌و چشته‌یله ک توینیم وه پى ئه‌شاره بکه‌یم ده‌س نان بان گووشه ک کارێگ ئایینیه و هه‌تا خوه‌نره‌یل کتاو موقه‌دس (قورئان)یش وه‌ختێگ توان ئه‌ى کتاو ئاسمانیه و ئایینیه بخوه‌نن ده‌س نه‌نه بان گووش و ئیه‌گ بڕى که‌س باوه‌ر وه یه دێرن ک هووره له به‌ش یه‌کم ئه‌هوورا گیریاس، یه خوه‌ى جى سوپاس دێرێد، وه‌لى ئه‌گه‌ر بتویه‌نى به‌راورد بگرى ک هووره به‌شێگ له یه‌کم ئاوازه‌یل به‌شه‌ر بویه، ئه‌و وه‌خته تویه‌نیم له ئه‌و ئاواز و ده‌نگه، ئاوازه‌یل یه‌کم به‌شه‌ر چوین ئ ئ ئائا ئ ئ ئا ئا ، هوو هوو هاها هو هو هاها، یه ره‌سنێگ ک
HU HU HA HA HU HU HA HA aa AA aa AA وه‌لى یه‌گ ئه‌ى ئاوازه له زه‌مان ئه‌هوورامه‌زدا جوور سه‌رتایى خوه‌ى وڵ کردگه‌و رێک و پێک تره‌ک بویه و که‌م تا فره وه‌ل ناوماناى جوورواجوورا تێکه‌ڵ بویه، هویچ جى شه‌ک و گومان ئه‌رامان وه جى نه‌یشتیه. له‌ى په‌ى نویسانه توام یه‌کى له تایبه‌تمه‌ندیه‌یل هووره لێکۆڵین له سه‌رى بکه‌م ک وه‌ى تازه ئه‌رام ئاشکار بویه ک تا ئینگه‌یش له ئه‌ى باوه‌ته له هویچ جێیگ ئه‌ى جووره باوه‌تى نه‌دیمه و نه‌خوه‌نسمه.
"پاوه‌چ" ئیستلاحێگه له هووره ک هووره‌که‌ر یا هووره‌چڕ وه‌خت خوه‌نین به‌یته‌یل هجایى و فۆلکلۆر له وه‌زن ریتمیک به‌یت چووده‌و ده‌یشت و ده‌سه‌واژه، ئیستلاح، جومله‌ى یا هه‌تا نیم به‌یتى هاوسان تیه‌رێد ک وه یه ئویشن (پاوه‌چ). ئه‌ى ئیستلاحه له ناو کاره‌یل ڕه‌نگاى ڕه‌نگ هووره له هووره‌که‌ریل وه‌ناوده‌نگ که‌ڵهوڕ دیاره و له بانێ تاقیب کردمه و نموونه‌یل "پاوه‌چ" له ناو هووره‌ى هووره‌که‌ریل که‌ڵهوڕ چوین زنه‌یاى عه‌لى نه‌زه‌ر مه‌نووچهرى، زنه‌یاى یاسم یاسمى، زنه‌یاى ئبراهیم حوسه‌ینى و سه‌ید قۆلى کشاوه‌رز ئه‌ڵوژانمه ک جى هویرده‌وبوینه. ئیسه ئه‌را ئه‌ى تایبه‌تمه‌ندیه‌یله هووره شماریمن و چوین هووره وه دى هاتیه له ئاینده له لێکۆلینێگ ک له سه‌ر ئه‌نجام دریاس، نریه‌ده وه‌ر چه‌و ئه‌وانه‌گ وه هووره ئه‌لاقه نیشان ده‌ن. ئیستلاح و تایبه‌تمه‌ندیه‌یلى هووره چێشته‌یلیگن هه‌م خوه‌ننیه و هه‌م ژنه‌فته‌نى ک له مه‌قاڵاتى له ئاینده پێشکه‌ش وه خوه‌نه‌ره‌یل خۆشه‌ویست کریه‌د. ئیسه نموونه‌یه‌لى له "پاوه‌چ" له هووره هونه‌رمه‌نده‌یل هووره‌چڕ له ژیِر تیه‌ریم.
1) وه‌ر جه مردنم (له باوه‌ن ویڵاگه‌م) وه‌سییه‌ت که‌م وه خیش
ده‌س دووس بگرن گونا نه‌که‌ى ڕیش
2) بمارکت بوو (کوره نابه‌ڵه‌ى ماڵه‌گه‌ى که‌ڵ هویل بویمه) ئه‌ى فرم تازه
خاس وه لیت که‌فى قه‌د وه‌ى ئه‌نازه
3) قاو که‌فته‌و قه‌یتویل(دى وه‌ى بکه‌ن منیش مردمه) زڵه له باخان
ماڵ ئه‌ى بیوه( شوى مردگه) بویه چراخان
4) بنووڕ وه‌ى قاقه‌ز (نابه‌ڵه‌ى ماڵاگه‌ى شکار چه‌وه‌و بویمه) دووس دویره‌وه
بزان چه‌و نه‌وه‌ساس وه دڵگیره وه
5) سێ تیر داسه لیم (وه تڵاقه و ویڵ خویناگه‌م ) هه رسى په‌یه‌ڵپه‌ى
شوان وه گه‌ره‌که و گڕ پیه‌و نیه‌که‌ى
نموونه‌یلێگ "پاوه چ" له هووره‌ى عه‌بدڵ عه‌زیز حه‌یده‌رى له ناو که‌وانه هاتیه
1) وه که‌ڵ هویل بویشن (هویل و که‌ڵاگه‌م) نه‌وسیه‌ید و باى
چه‌تره‌گه‌ى بخه‌ى بخه‌فم له ساى
2) وه تیر مه‌کوشه‌م ( خوینى کول که‌سمى ) زامم دیاره
مه‌ردم ئویشن پیم یه گونا کاره
3) که‌ڵ هویل چه‌وه‌گه‌م (عه‌زیزى توور نه‌که‌ى) چه‌وه‌ڕى ڕاته
زووانم له زکر، ده‌س وه دوواته
4) ده‌م چوى گولله‌ى تووپ ( وه چز چه‌وم کوشتى براگه‌م) گونا زه‌ر وه‌ره‌ق
پیشانى له ته‌رز ئاساره‌ى شه‌فه‌ق
ئه‌ى به‌یته ک زنه‌یاى عه‌بدڵ عه‌زیز حه‌یده‌رى له ناو هووره‌ى خوه‌ى وه‌تیه‌سه‌ى له شاعره‌یل زانا و پاک نژاد کورد شاکه‌و خان مه‌سویر که‌ڵهووره.
5)من و که‌ڵ چه‌و ( وه خه‌لوه‌تیه و به‌و م بوینى) دووس وه ئشاره
زنه‌ى وڵ کردمه هام له په‌ژاره
نموونه‌یل "پاوه‌چ" له هووره‌ى زنه یاى یاسم یاسمى له ناو که‌وانه هاتیه
1) تیرێ داگه‌س لیم له لاى راسه‌وه
گت نیه‌که‌ى خوینم (دویرى دڵسووزى) وه کراسه‌وه
2) ئه‌بروان خه‌ده‌نگ (وه پشت ده‌س شینکه‌ره‌گه‌م) زه‌نه‌نده و کارى
چه‌تر هویل له‌بان گوناى گوڵنارى
3) ئه‌ر بسه‌لمَانى (کافره‌گه تن عه‌لى) به‌یه ره‌زایه‌ت
وه‌خته‌ن یاسمى (مه‌ردمه‌گه) بکه‌ى شکایه‌ت
4) ئاغه‌ى یاسمى (کافره‌گه) خه‌یلى دڵگیره
ره‌زایه‌ت بیه (وه‌ى دویه‌تڵه) تن هه‌رچێگ شیره
5) نازار عه‌زیز عه‌زیزتر له گیان
که‌ى بیاتامه‌د (گڵاره‌گه‌م) له مڵک ئه‌یوان
نموونه‌یل تره‌ک "پاوه‌چ" له هووره‌ى زنه‌ى یاى ئبراهیم حوسه‌ینى له ناو که‌وانه هاوردیمه.
1) مانشت چڕیه‌و ( له ده‌سێ وه‌ى بکه‌م) کویه‌ى قڵاڕه‌نگ
که‌ڵم بار کردیگه دڵم هاته ته‌نگ
2) هه‌م ته‌نگه زۆڵفه‌گه‌د (له هه‌ن من کافراگه) بخه له بانم
بیلا وه راحه‌ت (ئاخ باوگه) ده‌ر بچوو گیانم
3) له دڵه‌گه‌م بپرس(عه‌زیزى خانم) بزان خه‌تام چوه‌س
له ژێرته‌نگ مانشت دڵ که‌فته هه‌وه‌س
4) خاڵووزاى عه‌زیز (مردمه و شین مه‌خوه‌نمه) له‌لام کردگه بار
قوڵه‌َى لیوم تیه‌ى جوور ئه‌ور وه‌هار
5) به‌وره و سه‌رینه‌گه‌م (مز ماڵ ده‌واره‌گه‌م) ده‌م وه مووره‌وه
بسپه‌ره‌م وه خاک زوى بچووره‌وه
نموونه‌یل "پاوه‌چ: له هووره‌ى سه‌یدقۆلى هانه ناو که‌وانه
1) ئمڕوو قووڵه‌م (شکار شێوه‌گه) جه‌لا داوى له خوه‌ى
دڵم خس ئه‌و بان سه‌ر ئه‌لمَاس نه‌ى
2) یه دووس کییه (په‌شیوم) شانه‌ى شانه‌یه
له کى تووریایگه، مه‌ى به‌هانه‌یه
3) شه‌وان مه‌خه‌فم ڕووحم له لایه
ڕووحم نگابان(عه‌زیزى توور نه‌که‌ى) کیشکچى جایه
4) هه‌ر ملیه‌ێ به‌زره (شێوه‌ى که‌ڵ دێرێ) من نه‌م وه پێوه
چه‌وه‌ڕیم قووڵه‌م که‌ى باى وه ریوه
5) ئه‌گه‌ر کوشیده‌م(که‌ڵ هویل شکار چه‌و) بپرس خه‌تام چوه‌س
له چوه‌م تووریایده شووخ ئه‌بڕوو مه‌س
قه‌یران پێناسه(هوییه‌ت)
شۆڕش شاواز : ئه‌ى سه‌ده ناوى نانه سه‌ده‌ى دیموکراسى، ئمجا له ئه‌ى سه‌ده چه‌ن قه‌یران(کائوتیک) گه‌ورا ئه‌را دونیا وه گێشتى هاتیه‌سه دى، له ئه‌و قه‌یرانه‌یله، یه‌کێگێان قه‌یران پێناسه‌س. پێناسه ئه‌ڵـگه‌ردیانێگ یا نووڕسن وه‌رو پشت و سه‌یل تاریخ کردنێگه ئه‌را هه‌ر ئایمێ له دونیا ئمڕوو ک تواێ بزانى کى بویه‌و له کوو هاتگه‌و وه کوو تواێ بچووت وه پشت به‌یده کووه‌و، هویره‌یلێ وه ڕه‌نگه‌یل جوورواجوور له ناو هه‌ر وڵات و جه‌مگاى دوینیه‌د. وه‌ل پێشکه‌فتن ته‌کنۆلۆژیا ک نه وڵات ناسێ و نه مه‌رز ئه‌را خوه‌ى دیارى کردگه، ژیانى ماشینى و مکانیکى ئه‌را ئایه‌میزاى درس کرد. ئه‌ى ژیانه ئایه‌میه‌ل شه‌که‌ت که‌ید و مه‌جبووریان که‌یدن ک له خوه‌یان هویر بکه‌نه‌و. له وڵاته‌یل پێشکه‌فتگ(خوه‌رئاوا) ئه‌ى قه‌یرانه فره‌تر وه چه‌و تیه‌دن، چوین له ئه‌وره ژیان رووژانه به‌ش کردنه و دویز یا هاوسه‌نگن له کارکردن و داکاسیانێان و خه‌فتنێان چوى عه‌قره‌به‌ێ ساعه‌ته‌ێ مینن. له ئه‌و وڵاته‌یله هات وچوو قه‌ومى ودووسى فه‌ره که‌مه. له ناو ماڵێ ک چه‌ن نه‌فه‌ر وه‌ل یه‌کا ژیان که‌ن وه‌ختى نووڕیده پیان چمانێ وه‌زوور له یه‌ى ماڵ جى گرتنه و له روى ئجباره‌و یه‌ک تره‌کى ته‌حه‌مۆل که‌ن. له مهرو موحه‌به‌ت خالین و دچار نه‌خوشیه‌ل ده‌روینى و هویرى(سایکۆلۆژى) هاتنه. ئه‌ى قه‌یرانه تا جیى ره‌سیه ک نیه‌تویه‌نن چاره‌ى بکه‌ن، وه‌ختێ خاس به‌راورد گریدن ئه‌ى پێناسه کارت یا چێشتى مکانیکى نیه ک له روى فۆرمى بووت به‌ڵکوو یه‌ى پێناسه‌ى ئنسانیه ک گوم بویه و قیه‌مت خوه‌ى له ده‌س داگه. ئینگه وه‌ختێ چه‌و له داورین وڵاته‌یل تره‌ک که‌یم ک کۆنالیزه یا (موسته‌عمه‌ره)ى خوه‌رئاوا بوینه خاس تره‌ک زانیم ئه‌وانه ک وه ناو که‌شف و ناسین شوونه‌وار و توژینه‌و(ته‌حقیق) ئاسار ئارکۆلوژى هاتنه‌سه ناو ئه‌ى وڵاته‌یله ک له گێشتیان وه‌ر چه‌و تر خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاسه ک وه شایه‌تى تاریخ ناوه‌ند(مه‌رکه‌ز) ته‌مدن یا شارستانیه‌ت بویه، ئمجا خاستر ئه‌رامان ئاشکار بووت ئه‌ى ده‌س درێژیه وه شوونه‌یل کۆینه(باستانى) له روى هساو و کتاوه‌و بویه. چمان خاس هساوێ کردنه رووژێ گرفتار ئه‌ى جوور کاره‌ساتى بوون و زانایه‌ل سیاسى و جه‌مگاناسییان(سوسیولوژیست) رووشنهویره‌گانێان ئه‌را ئه‌ى جووره کاریگیش پرووژه داشتنه!؟. ئه‌وه ک دیاره خوه‌رئاوا تاریخێ فه‌رهه‌نگى له خوه‌ى نه‌یرێد ک پشتێ وه پێ قورس بووت، ئه‌وه‌گ له لێیان دیاره هه خاره‌ته‌و بڕ و و تاڵانه و ده‌س دریژ کردنه له ئنگڵاساکسونیان بگره تا ... به‌ربه‌ریه‌ت جوور وارن له لێیان واریه ره‌سینه‌سه هه‌ر جیى خه‌راو و خاپوورێ کردنه، له دزى فه‌رهه‌نگى تا بردن مسواره‌یله (یا ئه‌و چشته‌یله ک له مس دروس کریانه) وه ناو توژینه‌وه(تحقیق). ئه‌را یه ئویشیم؟ ئه‌گه‌ر ته‌ماشا بکه‌یم خاس دیاره ئاسه‌واره‌یل(ئانتیک) ک وه ناو بووه‌ن له سه‌رى تووژینه‌وه بکه‌ن ته‌مام مۆزه‌خانه‌یلیان هه له مۆزه‌خانه‌ى مترۆپۆلیته‌ن ئه‌مریکا بگره تا لوور فرانگسه تا مۆزه‌خانه‌یل شه‌خسى ئنگلیز گرتیه‌سه‌وه‌ر، یانه خاس دیاره ئه‌را چه‌ن و ئه‌را چه‌یان بویه؟ دیاره تووان تاریخ ئه‌را دویارووژیان درس بکه‌ن تا نه‌وه‌یل ئایه‌نده‌یان وه پیه‌و شاقزى بکه‌ن وه له ئه‌ى قه‌یران نجاى (قورتاربوین) پیاى بکه‌ن و قه‌یران پێناسه دى نه‌ێاشتوون، وه وه‌ی جوره پیان بویشن به‌له‌ێ یه ئیمه بویم تاریخ ئنسانیت وه‌رق دایمنه‌و شارستانى ئاوا کردیمه‌و وه ئایمه‌یل خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاس بویشن به‌ربه‌ر، وه‌ڵا ناو خوه‌یان بووڕنه ملیانا!.
له خوه‌رئاوا (ک وه سه‌د ئاخه‌و له ڵاى برێ له ئایه‌مه‌یل خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاسه‌و چوى قوڵـه چه‌و له ئایه‌مه‌یله و وڵات خوه‌رئاوا که‌ن)، کێشه(مه‌سئه‌له) فه‌ره گه‌ورا تر له‌وه‌سه ک یانه فکر له لى نه‌کریه‌ده‌و. له خوه‌رئاوا ئایه‌م ره‌سیه‌سه ئه‌و جیه نه قیمه‌ت دێرێد و نه هورمه‌تى ئه‌راى مه‌نیه. ئه‌گه‌ر ته‌ماشاى له ئایه‌مه‌یل خوه‌رئاوا بکه‌یم له جى ئایه‌م ماشین یا رۆبۆتێ دوینى، نه ئحساس مه‌نیه نه جووش و خرووشێ، چمانى ره‌سینه‌سه ئاخر زه‌مان. گه‌وراترین ئامار خوه‌ى کوشتن و ته‌نیاى مردن له بێکه‌سى له ناوێان بێداد که‌ید. ئایه‌م له ناو ئه‌و جه‌مگا ئحساس جه‌مبوین نیکه‌یدو خوه‌ى گیشت چشتیگه، ئه‌را یه‌سه هه‌ر جووره نه‌خوه‌شى و بیماریگ له باوه‌ت ده‌روینیه‌و دچار بوودن. ته‌ک ته‌کیان جوى که‌سیگ پیان هاتیه ک له بان کویه‌ى به‌رزێ ده‌س بنه‌یده پیه‌و و بخه‌یده‌یه‌و خوار و ئه‌و ئایه‌مه له ته‌قڵاێ گیان ده‌س بکوتێ بنجگێ چێشتى بایه‌ده ده‌سێ به‌ڵکوو نجاێ پێاى بکه‌ید!. ئینگه ئه‌را له‌ى وانه؟ ئه‌را یه ک چێشتێ نه‌ێرن پشت وه پێ بووه‌سن نه تاریخ رووشنێ نه فه‌رهه‌نگ گه‌ورا و وه قووه‌تێ ک له پیشینه‌یلیان ئه‌رایان وه جى هێشتوین، هه‌رچى دێرن به‌ربه‌ریه‌تیه‌و کوشت و کوشتاره. ئه‌را یه‌گ ئه‌ى چێشته‌یلیانه گه‌نه‌و شار بکه‌ن په‌نا بردنه شوونه‌یل تاریخى له خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاس وه ناو ئارکۆلۆژیناسییه‌و ته‌مامىخاره‌ت کردن. ئه‌وان ئه‌و چێشته ک نه‌یاشتن له شوون گه‌ردین و پێاى کردن و خاس زانسن جى ک بایه پێشت به‌نه پیه‌و ها کوو و چوین سوین پێشت خویان قایم بکه‌ن له‌یوایش دێرن کێشه‌ى پێناسه‌ى خوه‌یان چاره که‌ن. ئیمه کورده‌یل ک بێجگه قه‌یران پێناسه کێشه‌ى ناسنامه دێریم ئینگه ئیمه وه ئه‌ى باسه‌و ک کردیم ئمجا له کوو بگه‌ردیم شوون رى پیا کردن چاره‌ێ و چه بکه‌یم؟
ئیمه له سه‌رده‌م گه‌نێگیم و وه‌ختمانیش نه‌مه‌نیه هیمان له ناو ئیمه که‌سه‌یل هه‌ن ک تویه‌نیم بویشیمن که‌میش نیین له خوه‌رئاوا گه‌نتر وه‌سه‌ریان هاتیه و وه‌یلانن و حس وه پێ نه‌کردنه هایمنه چ وه‌زع و هالێ. ئیمه له سه‌ده‌ێل گوزه‌یشته 19 و20 وه هه‌ر ده‌لیلى ک بایه له جى خوه‌ى باس بکریه‌د نه‌تویه‌نسیم بنه‌واێ ئه‌را خه‌ومان ئاوا بکه‌یم ئمجا پا نایمنه ناو سه‌ده‌ى 21، کورد هێمان کێشه‌ى نه‌ته‌وه‌یى و ناسنامه‌ى خوه‌ى چاره نه‌کردوى، کێشه‌ى پێناسه‌یش هاته‌و بانى. ئینگه ئه‌ى پێناسه له چه‌ن لاوه‌و ریش کورد گرتیه له تاکه که‌س تا جه‌ماوه‌ر له سیاسه‌ت تا ئابوورى یا ئیقتسادو... راسه ئیمه نیمه حه‌قێ له عیراق وه ده‌س هاوردیمه وه‌لى هیمان کیشه ها سه‌ر جى خوه‌ێ وه چوین ته‌ماشا کردن له کێشه‌ى کورد نه ته‌مامى سیاسیه نه لاى ئنسانى یا ئومانیستانه‌ێ وه قووه‌ته، زێایتر له باوه‌ت ئاسایشى(ئه‌منى)هو چه‌و له لێ کریه‌د. ئمجا هه‌رچه‌نى وه‌خت بکۆشیم خوه‌مان وه‌ره‌و نابووتى به‌یمن. ئیمه له ئاست دونیا وه گێشتى بایه‌د بویمنه خاوه‌ن هه‌م پێناسه‌ى نه‌ته‌وه‌یى هه‌م پێناسه‌ێ فه‌رهنگى ئمجا که‌ى ره‌سیده ناسنامه‌ى کوردایه‌تى ئیمه ک ئه‌ى دو پێناسه فاکته‌رن ئه‌را ناسنامه‌مان. له ناو خوه‌مانیشه‌و بایه‌د له کائووس(حاله‌ت مه‌نین له نیمه‌ى رى) و دودڵـى پێناسه‌ى که‌سایه‌تى(شه‌خسیه‌ت) ده‌ر بایمن. ئه‌را ئنجامدان یانه لازمه تاریخمان بخوه‌نیم وه چه‌وه‌ڕى نه‌ویمن که‌سێ یا ده‌وڵه‌تێ پێناسه به‌ێده پیمان و، بزانیم ئیمه کورده‌یل یه‌کێ له داڵـگه پیره‌گانێ شارستانیم(تمدن) ک ته‌مه‌ن یا عومرمان وه دریژى تاریخه. ئایا بوودن مناڵ مناڵه‌یلـمان مه‌مگ بنه‌یده ده‌مه‌ممان؟. ئه‌گه‌ر خوه‌رئاوا گه‌ردین تا سوین بویننه‌و تا پشت به‌نه پیه‌و ئیمه خوو خاون ئه‌و سوینه‌یلیمه‌و خوه‌مان درسیان کردیمه. ئیسه وه یه‌ى خوه‌نینێ له سه‌ر رابردوومان(گوزه‌یشته‌مان) ئیهتمام به‌یمنه دو پێناسه ک ناوێان هاوردیم. پێناسه‌مان وه‌قووه‌ت بکه‌یم چه‌نێ پێناسه‌مان وه قووه‌ته‌و بوودن ئه‌وقه‌ره ناسینمان فه‌ره تره‌و بووت و له ئه‌ى قه‌یران دویره‌وتره‌و بویمن. یه‌یش بایه خاس بزانیم ئیمه کورد مه‌حکووم وه ئازادییم و رى نه‌جات تره‌ک نه‌یریم.
ئێڵ وه ره‌‌چه‌ڵه‌‌ک لوڕ سوره‌میرى ئیڵام: پێشنه‌یان و ملیکانیان و مه‌مه‌ر له ناوچێنیان
ئێڵ سوره‌میرى(سورخه مهرى) له ئێله‌یل کوینه‌یله ک سهده‌یل وه‌رجله ئیرنگه له ناوچه‌یل له پارێزگاى ئیلام تا به‌شێگ له عیراق ژیانه. ره‌چه‌له‌ک و باوگ و باپیران ئه‌ى ئێڵه دوانزه سه‌ده وه‌رجله ئیرنگه بوینه‌سه شیعه و ئشق عه‌لى و مناڵه‌یلێ له دڵیان جى گرتیه.
له ره‌وایه‌ته‌یل جوورایجووى وتیایه ک بڕێ له پاشمه‌نه‌یل ئه‌ى ئێڵه هیمان له چوارچوو تیره‌یل بڵاوبوى له بڕێ له ناوچه‌یل خوه‌رئاواى ولات ئیران ژیه‌ن.
خه‌یمنه‌و هویر ک لوڕه‌یل چوى ئه‌و دویاى ئیرانیه‌یل وه‌ل قه‌بول کردن ئسلاما، به‌شێ له فه‌رهه‌نگ کوینه باوگ و باپیرى خوه‌یان ک سه‌ر وه ئایین زه‌رته‌شت بویه، ئاڵشت کردنه. وه‌لى وه سه‌ر یه‌یشه‌و بڕێ له باوه‌ته‌یل فه‌رهه‌نگ کوینه‌ى خوه‌یان هیمان ئه‌ڵ گرتنه.
له‌یره ئه‌وه‌گ له مه‌قاله تیه‌ید وه قه‌له‌م ئه‌حمه‌د لوتفیه ک باردۆخ ئێل سورخه مهرى له درێژى میژوو و کولى ناسه‌ى وه‌ر شییه‌و کردن.
ئێل یا خڵ سوره‌میرى(سورخه مهرى) یه‌کێ له ئێڵه‌یل کوینه ئیران له خوه‌رئاواى ئه‌ى ولاته بویه ک هه‌کایه‌تێ ئه‌ڵاجه‌و وه‌ل مه‌ته‌له‌یل فره‌ى له بانیان هه‌س. ئه‌گه‌ر بویشم: ئێڵ بڵاوه‌ى وه‌ل بڕێ ده‌سه‌یل نادیار له ژێرباڵێ بویه، شایه‌د ئه‌وقه‌ره وه بێ ریا نه‌چویمن.
چوین که ئه‌ى ئێڵه کوینه ریشگداره‌و وه مه‌مه‌ریه‌ل سیاسى و جه‌مگایى و فه‌رهه‌نگى ئه‌را مه‌نن خوه‌ى بویه‌سه ده‌سیل بویچگ بویچگێ و له هه‌ر ناوچه‌ى(شار-ئابادى- خه‌ڵ) هه که‌م که‌م سى یا سه‌د بنه‌ماڵه‌یان ژیان رووژانه‌ى خوه‌یان گرنه‌سه‌و وه‌ر.
بڕیگ ئویشن: ئایه‌مه‌یل شوڕشى بوینه ک وه هاوکار ناره‌زاى بویه وه‌ل خانه‌یل وه تایبه‌ت له سه‌رده‌م والیه‌یل پێشکویه و پشت کویه واینه. وه هه‌ر شێوه ئه‌ى ئێڵه له نه‌هاوه‌ند(ناوچه‌ى حه‌مید وه‌ند)، له کوهده‌شت(تنگاسیاو)، لوڕستان(ئه‌ڵشتر ده‌وروه‌ر نویرئاوا)، ده‌ڕه شار شاباد، گیه‌لان، ئیلام، چه‌مچه‌ماڵ، له ده‌روه‌ر کرماشان، خانه‌قین، زربایته، عه‌لى غىربى و عه‌لى شه‌رقى عیراق و ته‌ناته له سصه‌رده‌م که‌ریم خان زه‌ند بریک له‌لێان چێنه ئه‌را فشاى شیراز و له ده‌روه‌ر خوۆزستانیش بڵاوه‌و بوین.
مه‌مه‌ر ناونان سوره‌میرى:
1- سورخه مهرى له ئه‌و باوه‌ت ک وه سویره‌میرى ک(سوره مه‌هدى وه پیانیش ئویشن، وه‌ى مه‌مه‌ر بویه ک یه‌کم که‌سه‌یلێ بوینه ک وه مه‌زهه‌ب شیعه گه‌ره‌ویانه‌و وه‌ل بڵاو بوین شیعهه‌ى عه‌له‌وى له خوه‌رئاواى وڵات وه‌ل بڵاوه‌و بوین صوفگه‌رى و دوس بوین وه‌ل ئاڵ به‌یتا، ئه‌و جووره مه‌ردمێ بوینه ک له ناو مه‌ردم ئاسایى و تایبه‌تا جى خاس خوه‌یان داشتنه.
وه جوورێگ تا ئمڕوویش برێ له ده‌وریشه‌یل باوه گه‌ورا سه‌ید ئبراهیم کور موساى کازم(ع) هیمان گورزکه‌ل(ezrog elak) باوه گه‌ورا له مال خوه‌یان ئه‌ڵگرتنه‌و مه‌ردم ئاوایى سوره میرى له ده‌ره‌شاریش تا په‌نجا سال وه‌رجله ئیرنگه‌یش، ئه‌ى ره‌سمه ئه‌ڵگرتن گورز چه‌رمگێ ک سۆمبڵێ له لایه‌نگر له ئه‌ى ئیمامزاده‌ى گه‌ورا بویه، فره قه‌در ئه‌راى دانانه و رێزێ گرتنه.
2- سورخه مهرى له‌ى باوه‌ته وه پێ وتنه سوره میرى ک باوه‌گه گه‌وراى ئه‌ى مه‌ردمه زرخه‌رید و له خوڵامه‌یل و لایه‌نه‌ه‌ریل فره سه‌رسه‌خت ئمازاده سه‌ید ئبراهیم کوڕ موساى کازم مه‌یشوور وه باوه گه‌ورا بوینه.
مه‌زار پاک ئه‌ى ئمامزاده ک وه پیر و مورادوه‌خش سوره‌میرى ناوده‌کردیه ها له ئاوایى ته‌شکن نویرئاوا له لوڕستان. و قسیه‌ى رالینسۆن هان باکوور خوه‌رهه‌ڵات کیوه باوه‌الین ک دوولیگه‌و مه‌رکا باوه گه‌ورا ها له‌وه‌رو یه‌کێ له پیرۆزترین جییه‌یل لوڕیتان دانریه‌یدو سه‌د تره‌ک له هاتن سه‌ید ئبراهیم کور موساى کازو وه ناوچه‌ى پشتکو یه‌سه ک ده‌وریشه‌یل ئه‌ى خێڵه شعره‌یلێ وه پێا وتنه:
1- یا باوه گه‌ورایا شاى دالاهۆ
2- برام چییه جه‌نگ زوور بیته بازۆ
3- یا باوه گه‌ورا! گه‌ورا پیره‌یل
4- بره‌س وه داد ژار و فه‌قیره‌یل
5- یا باوه هناى یى ده‌لیاى نیله
6- موسه‌لمان ژ ده‌س کافر زه‌لیله
7- پا بنه وه رکاو ئه‌سپ سفیدت
8- هه‌رکه‌ت بکه له‌ه ماواى زیدت
5.یا بابای هنای یه دلیای نیله
6.مسلمان ژدس کافر ذلیله
7.پا بنه رکا و اسب سفیدت
8- هه‌رکه‌ت بک له ماواى زیدت
9- به‌رگ نویرانى بکیش ئه‌ى سه‌ر
10- موجز بهنه‌ما تو چى موجز حه‌یده‌ر
11- یا باباى هناى سه‌رکیش نشین
12- بزرگ هه‌ردوش ئه‌ى دوشمه‌ن بشین
3- گه‌وراو ریش چه‌رمه‌گه‌یل ئێل سورخه مهرى ک ل ده‌ڕه‌شار نیشته‌جین، ئویشن: ئه‌ى ئێڵه ک له جیل نه‌ورووزه عه‌لى سورخه مهرى وه هساو تیه‌ن ک له ئاخره‌یل سه‌ده‌ى یانزه‌هم وه مه‌مه‌ر زڵمێ ک والیه‌یل یا ناکووکى وه‌لیانا داشتنه، ناوچه‌ى پشتکو وه جى هیشتنه‌و هاتنه ئه‌را ناوچه سه‌یمره. یانه وه ئه‌ساس وته‌یل کوینه ک ئه‌رایان ده‌م وه ده‌م وتیایه ئویشن: سورخه مهره‌یه‌یل له جیل دویایى به‌هرام گورن. له سه‌رده‌م سه‌ید ئبراهیم کوڕ موساىکازم یانێ له سه‌ده‌ى دویم کوچى کووڕ یه‌ى پیره‌ژنى ک له ناوچه‌ى پشتکو(جبل یا زه‌رین ئاوا) ژیایه ک ئه‌رتش عه‌باسى و ئه‌سیرى به‌نه‌ى، له‌وه‌ره‌گ ئه‌ى کوور و داڵگه له په‌یڕه‌وه‌یل سه‌ید ئبراهیم کوڕ موساى کازم بوینه، که‌ۆوانوه‌گه په‌نا به‌یده ئیمامزاده ئبراهیم، ئه‌ویش ئمجا وه فۆرم بازرگانێ له ناوچه‌ى(ماژین یا ماجین) دراری و ته‌قیه‌یده سوپاى عه‌باسیا. ئمجا گووڕ ئه‌ى که‌یوانوه وه ته‌ڵاى قرمز سێند. له رووژه وه‌ره‌یلا دى بوونه سورخه مهرى. له‌یره ئیمه دو مه‌ته‌ل له‌و داستانه‌یله ک وتنه تیه‌ریم:
یه‌کم) چوین ک ئه‌ى کووڕ و جیله‌یل دویاى خوه‌ى له عه‌لوه‌یه‌یل سه‌رهشک وه هساو هاتنه‌و له وه جى مه‌نگه‌یل چه‌وه‌رێه‌یل مه‌هدى بوینه‌لإ وه پیان وتنه سورخه مه‌هدى ک هه ئه‌و سورخه مهرییه‌سه.
دویم) ئویشن: چوین ک داڵگ ئه‌ى کووڕه مهرى بویه، وتنه‌سه پێ سورخه کوووڕه مهرى، وه‌لى یه نیه‌تویه‌نید فره راس بوود، وه‌ته‌ى یه‌ک که‌م ئه‌و راست که‌ێد.
ئمجا هه له‌و سه‌رده‌مه ئه‌ى کووڕه‌و داڵگێ گه‌رویانه‌سه ئایین شیعه‌و وه توندى ته‌ام بنه‌ماڵه‌ى عه‌لى دوس داشتنه. یانه ئه‌و قه‌ر چنه ناو زاسنت ئایین شیعه‌و ئه‌و وتاره‌یل سه‌ید ئبراهیمه ک چمانێ پا نانه‌سه جى پاى گه‌ورایل.
فره دوس داشتن و خوه‌ش تواسن بنه‌ماله عه‌لى(ع)، ئه‌وانه ئاگرییه‌و سویره‌و کردو له مهر عه‌لى ناوده‌نگ ده‌ر کردنه‌و وه زووان ناخوه‌یىش ئه‌ى جوور ئێڵێ ک فره ئاشق عه‌لى بوینه وه سویره‌مهرعه‌لى ناو ده‌رکردنه.
وه یه‌قینه‌و تویه‌نیه‌ید بویشیه‌ید ک ئێڵ یا خڵ سورخه مهرى که‌م که‌مه‌گه‌ى هه‌زارو دویست ساڵه شیعه‌ن و به‌شێ له ده‌وریشه‌یل و لایه‌نگه‌ره بنه‌ماڵه‌ى عه‌لین.
ئه‌وه‌گ له وته‌یل ریش چه‌رمه‌گه‌یل سورخه مهرى ده‌رکه‌فید یه‌سه ک ئه‌ر که‌س و ته‌مام قوه‌مه‌یلێ وه ده‌س ئیمامزاده سه‌ید ئبراهیم(باوه گه‌ورا) هاتنه‌سه باوش ئایین شیعه. ئوه‌ى خێڵه یا ئێڵه وه هوکاره یه ئاشنا بوینه وه هویر شیعه‌یا له وه‌رایوه‌ر سته‌مکاره‌یل وسانه‌و ئمجا ده‌س کردنه‌س کووچ کردن یا یه‌گ بڵاو بوینه.
وه ئه‌ساس وته‌یل جافر خیتاڵ نویسه‌ر ئیلامى و هه‌ر وه‌یجوور له وه‌رچه‌و گرتن کتاوطئیلام و ژیار کوینه‌ط ک وه قه‌ڵه‌م ئیره‌ج ئه‌فشارس سیستانى نویسیایه، دسه‌ڵاتداره‌یل ئاخره‌یل صه‌فوى و له بدایه‌ى زه‌ندیه‌یل، فره زلم کریاسه نیشته‌جییه‌یل پشتکو ئیلام، له سه‌رده‌م شاهوریدخان دویم و کووڕه‌ى ئسماعه‌یل خان والى بری له ئێڵه‌یل و خێله‌یل شوڕشى له‌وره واینه. یا ئه‌و جووره‌گ عه‌لى مه‌حه‌مه‌د ساکى له کتاو‘‘جوگرافیا و میژوو لوڕستان‘‘ نویسایه: ئسماعه‌یل خان والى، پیاو بێ باک ونه‌تری و تنن خوو و فره ئازا بویه. له سه‌رده‌م ئه‌وى، برێ له خێڵه‌یل له‌ى ناوچه بار کردنه. له وانه خڵ دلفانه ک وه مه‌مه‌ر گه‌ن ره‌فتارى کووره‌یل ئه‌وى، لوڕستان وه جى هێشتنه‌و چینه ئه‌را چه‌مچه‌ماڵ(ساکى ل355).
4- ریشه و دویدمان سورخه مهریه‌یل: بڕێ ئویشن سوره‌میرى پشتیان ره‌سێد وه سه‌رى گه‌رى و له پاشمه‌نه‌یل به‌هرام گور ساسانین. له وه‌ر ئه‌وه که ئه‌وسا مهر و ئاناهیتا په‌ره‌سینه ئه‌ى ناو نریاسه بانیان. بڕ تریش ئویشن: باوگه گه‌ورایان ئه‌ى ئێڵه سورخه(سوره) ناو داڵگێ مهرى بویه. هه وه‌ى مه‌مه‌ریشه وه ناو داڵگیانه‌و مه‌یشووره‌و بوینه. یانێ سوره‌ئى(سورخه‌ئى) ک کوڕ گه‌وراى مهرى بویه و له زووان له‌کى سوره(سویه‌رکار مهرى) یا له ناو حه‌سه‌نوه‌نده‌یل هێمانیش فره که‌س هه‌ن وه ناو داڵگیان مه‌یشوورن.
5- بڕ تریش سورخه مهریه‌یل له دویاى مه‌نه‌یل سه‌رخاو عه‌یار یا به‌نى عه‌یار یه‌کێ له حاکمه‌یل و گه‌ورایل ئاڵ حه‌سه‌نوه‌یه که وه‌رجله ئه‌تابه‌که‌یل له ناوچه‌ى پشتکو وه قوه‌ت بوینه ره‌سننان. چوین که ئاڵ حه‌سه‌نه‌ویه و به‌نى عه‌یاریش له حاکمه‌یل شیعه‌ى ناوچه‌گه بوینه. له لاى تریشه‌و وه خاتر ئه‌ى گه‌ورازایه بوینه وانه له پشتکو ئیلام سایه میرى یا سوره‌میرى ناویان بردنه. چوین ک لاناو میر له پشکو وه تایبه‌ت له زه‌رین ئاواى ئیلام و مهران وه سه‌رداڵ یا گه‌پ وتنه.
خیتالیش له کتاو«اقوالی درباره ایلات و عشایر استان ایلام» نویسایه: تیره‌یل بنه‌ڕه‌تى یا په‌له‌یل راسگانى ک له سه‌ریانه میر یا سه‌رداڵ ک بڕی ئویشن له ناو کورده‌ماڵان و تایفه بویه، ئاڵشت بوینه وه تۆشماڵ.
جى راسگانى سورخه مهریه‌یل
ئه‌وه‌گ دیاره جى راسگانى ئه‌وان ها له ارێزگاى ئیلام له خوه‌رهه‌ڵات عیراق و پشتکو ئیلام و ده‌روگرد پارێزگایل خوۆستان و کرماشان و هه‌مه‌دان و لوڕستان. وه مه‌مه‌ر زڵمه‌یل بڕی له‌ه حاکمه‌یل خوه‌ماڵى و له لاى تریشه چوین ک ئه‌ى تایفه یا ئێڵه مه‌ردمان دادخواز بوینه و ئه‌و ژێر بار زوور نه‌چێنه‌و ئه‌را رزگار بوین له ته‌یوه‌ت حاکمه‌یل له ناوچه‌یل جووراى جوور وه شیوه‌ى ده‌سه ده‌سه‌یل بویچگ بڵاوه‌و بوینه.
ئه‌را یه‌گ ئه‌ى مه‌تله‌و جافه‌ر خیتاڵه سه‌راسه‌و بکه‌یم ک وتیه: سوره میره‌یه‌یل له نیشته‌جییه‌یل کوینه له سه‌رزه‌مین پشتکویه‌ى ئیلامن ک وه‌رجله ئیرنگه هه له زوییه‌و ه‌ل ناوه‌چه‌یل زه‌رین ئاواى ئیلام تا ره‌سیده زورباتیه‌ى عیراق نیشته‌جى بوینه. وه‌لى که‌م که‌م وه گوزه‌یشت زه‌مان له ناو چێنه‌و وه شیوه‌ى گروویه‌یل بڵاوه‌و بوى له ئیلام و ده‌ڕه‌شار(ماداکتور)، کوهده‌یشت لوڕستان، فه‌ساى شیرالإ نه‌هاوه‌ند، هه‌رسین، چه‌مچه‌ماڵ، ئه‌ڵشته‌ر، شاباد و کرماشان ژیه‌ن.
مه‌مه‌ر له ناوچێن ئێڵ سوره‌میرى:
هه‌رچه‌ن وه زووان هاوردن له ناوچێن دروس نییه و وه کاربردن بڵاوه‌و بوین خاستره، وه‌لى جافه‌ر خیتاڵ مه‌مه‌ر له ناوچێن ئێڵ سوره‌میرى وه‌ى ته‌وره باسێ که‌ێد: شایه‌د مه‌مه‌ر له ناوچێن ئه‌ى تایفه‌ى فره کوینه هه چوى ریزه‌وه‌نه‌یل، هه ئه‌و دژایه‌تى و سه‌رنه‌چه‌مانن له وه‌رایوه‌ر والییه‌یل پشتکو یا نیان باج بویه ک له‌په‌ى، بویه‌سه مه‌مه‌ر بڵاوه‌و بوین و کووچ کردنیان. چوین ک مه‌ردم زه‌رین ئاوا وه ئه‌ى راسییه دگان نانه ک ته‌مام زه‌مینه‌یلیان له‌ى ناوچه هن تایفه‌ى سوره‌میرى بویه‌و بڕێ له مه‌رم میمه‌یش هه له وانن.
هه‌ر وه‌یجووره‌یش سڕ هنرى راولینسۆ سه‌رخامرى(سورخه مهریه‌یل) وه نه‌قل کردن له میرزابه‌گ موباشر والىلإ به‌شێ له تایفه‌یل سه‌ر وه هلێران هاوردیه که له سه‌رده‌م(1836 زاینى) دویست بنه‌ماڵه بوینه و له پاچه‌ى کویه‌یل هلێران نیشته‌جى بوینه‌و بڕ پانصه‌د تومه‌ن باج به‌ش سورخه‌مهریه‌یل(سه‌رخامرى) بویه.
ئه‌ڵبه‌ت ئه‌ى تایفه‌یل عوسمانه‌وه‌ن، جه‌لالوه‌ن، داچیوه‌ن، باڵاوه‌ن، سه‌رخامرى، له‌و سه‌رده‌مه به‌شێ له کرماشان بوینه. پانصه‌د سه‌رباز له خزمه‌ت حاکم ئه‌وه‌ره داشتنه. ئه‌ڵبه‌ته یه‌یشه بویشیمن ئه‌گه‌ر باڵاوه‌نیش ک له پاشمه‌نه‌یل به‌هرام گوڕن، به‌شێ له ئێڵ په‌خش و په‌ڵاو بوى سورخه مهرى وه هساو تیه‌ن و وه شومار سورخه مهریه‌یل باریمانه هساوه، وه گشتى سێ سه‌د بنه‌ماڵه بوینه.
باوه‌ڕ یه‌دلاخان عه‌لوى له باوه‌ت په‌خش و په‌ڵاو بوین سورخه مهریه‌یل:
ئه‌وه‌گ له دیدار مانگ فه‌روه‌ردین ساڵ 1371 خوه‌رى خوه‌م وه‌ل یه‌دلاخان کوڕ غولامره‌زاخان کوڕ حوسه‌ین قولى خان والى پشتکو هاته ده‌سم یه بوى: فێشتر زه‌ویه‌یل سورخه مهریه‌یل له لاى باوگه گه‌وراى وه ناو حه‌سن خان والى له گه‌ورایل سورخه مهریه‌یل سه‌نیایه‌و تاپویشیانیش هه‌سه‌ى. له لاى تریشه‌و یه‌کێ له گه‌ورایل سورخه مهریه‌یل وه ناو نه‌ورووز ک باوگ گه‌وراى دو تیره حوسین و حه‌سن له دره‌شار و ده‌ور ئیلام ژیایه له ساڵ 1100 کووچى، قه‌ور ئیمامزاى ناصردین له زه‌رین ئاواى دڵڕان خاسه‌و کردیه. یه‌دلاخان ئویشێ: خوه‌ى خوه‌ى سان نویساى له باوه‌ت خاسه‌و کردن ئه‌ى ئیمامزاده وه ده‌س نه‌رووز سورخه مهرى دیه‌و خوه‌نسیه‌سه‌ى. ئه‌ڵبه‌ت له سال 1372 خوه‌رى ئه‌را زیاره‌ت ئیمامزاده ناصردین چێمه زه‌ریان ئاوا ک مه‌مه‌ر خاسه‌و کردن ئه‌ى جى پیرۆزه نه‌تویه‌نسم ئه‌ى سان نویسیایه بوینه‌مه‌و. یه‌دلاخان والى له باوه‌ت تره‌و توین بوین تایفه‌ى سوه‌رخه مهرى ئویشێ: سورخه مهریه‌یل تایفه‌ى گه‌ورا له پشتکو ئیلام و لوڕستانن ک مده‌ى و مده‌ى داره‌کى و خوین که‌فتیه‌سه به‌ینیان و وه مه‌مه‌ر ئه‌ى ناکووکیه‌یل کووچ کردنه.
تایفه‌یل و تیره‌یل سه‌ر وه ئێڵ سورخه مهرى:
ریزه‌ون، عالیبه‌ینیگى و سوره‌میرى له کوینه‌ترین نیشته‌جییه‌یل ئیلام و پشتکو بوینه ک سه‌نه‌ده‌یل وه‌رچه‌و میژویى گشتى وه کوینه بوین نیشته‌جى بوین سورخه مهره‌یه‌یل وه‌رجله تایفه‌یل تره‌که. تا ئه‌وره‌گ سان نویسیاى له رێ چه چه‌نگوڵه له نزیک سنوور ئیرن و عیراق ک هن که‌سێ وه پاشناو ریزه‌وه‌نه، خوه‌ى سه‌ر وه تایءفه‌ى سورخه مهرى ناسنێد. وه کوڵى تایفه‌یل وتیره‌یل ئێڵ سورخه‌مهرى وه جووره‌ن:
1- تایفه مه‌ڵخه‌تاوى: ئه‌ى تایفه له تایفه‌یل کوینه نیشته‌جى بوى له مهران وه هساو تیه‌ن و تیره ناصر ک کوینه‌ترین تیره نیشته‌جى بویى له مهران وه هساو تیه‌ن له تایفه‌ى سورخه مهرىن که له‌ى ناوچه نیشته‌جى بوینه.
2- تایفه‌ى په‌نج سوین: پێکهاتیه له دو تیره‌ى په‌نج سوین و کلاوپیه‌ن. فره له‌لێان له ئاواییه‌یل چاله‌سه‌را، مه‌هدى ئاوه‌ى بانقه‌ڵان، هه‌فت چشمه‌ى فاتمیه سه‌ر وه ئیلام و چه‌ماو لوزن سه‌ر وه ناحیه‌ى سالح ئاوا له ئه‌ى ئێڵ کوینه وه هساو تیه‌ن.
3- فره له تایفه‌یل دڵڕان و مهران وه تایبه‌ت مه‌ڵکشاى و مه‌یمه‌ئى و زره‌ین ئاوایه‌ل بێجگه له سه‌ید، فێشتریان پشتیان وه ساسانیه‌یل و به‌هرام گوڕ ره‌سێدو یانه سوره میره‌یلێ بوینه ک ئمر له چوارچوو تیره‌یل کاوه‌رى، مه‌یمه‌ئى، باپیره‌وه‌ن و..تد هه‌سان.
ئه‌را یه‌گ ئه‌ى مه‌تڵه‌و به‌سڵمیه‌ید وه شوونه‌واره‌یل پشتکو وه تایبه‌ت قڵاى فه‌رود، قڵاى ماشاب، قڵاى شه‌هاق، به‌هرام، که‌نه چه‌م، که‌ڵات(له باکوور خوه‌رئاواى ئاوایى حازرمیل)، ماڵ به‌هرام، ته‌مام شوونه‌واره‌یل دڵڕان، ئاودانان و زه‌ڕین ئاوا، گشتیان یه ره‌سن ک کوینه بوین ئه‌ى ناوچه له شوون پاى ساسانیه‌یله‌و تا ئیرنگه دیاره.
مه‌مه‌ر تره‌ک ئیران بوین ئه‌ى جوور ناوه‌چه یه‌سه ک هه‌ر له سه‌رتاى ئسلامه‌و وه سه‌ر یه‌گ په‌روباگه‌نده‌ى به‌نى ئومیه و به نى عه‌باس بویه، وه‌لى مه‌ردم زیره‌ک ئیران تویه‌نستنه وه په‌یا بوى سورشتى ئسلام شیعه چنگ بکوتن و وه سه‌ر هه‌ق بوین ئاڵ به‌یت(ع) په‌ى بوون. یه له وه‌ختێ بویه ک مه‌ردمه‌یل هاوسه‌رده‌میان له ناوچه‌یل خوه‌رئاواى عه‌ره‌و و عه‌جم له په‌ى بردن وه ئه‌یجووره چشتێ ناتوان بوینه.
4- له تایفه‌ى مه‌میه‌ون، تیره‌ى کاکاعه‌لى له سورخ مهریه‌یلن.
هه‌ر وه‌یجووره‌یشه بڕی له کوردیل شایه ساسانى وه مه‌مه‌ر شیعه بوین ئه‌وان و دوس داشتن ئاڵ به‌یت وه کورده‌لى ناو ده‌رکردنه.
5- تایفه‌ى قه‌ته‌به‌ین له رز تیره‌یل قوته‌به‌دین و خه‌لیل وه تایبه‌ت تیره مه‌یا و ریشه‌ى تیره نورى(سند)یش له تایفه‌ى سوره میرین.
تایفه‌ى مه‌یمه و تیره‌یل هه‌واس و مه‌لیک و ئادینه‌و قواى(قه‌رجه) له‌ه سوره‌میره‌یلن ک له‌که میر و سایه‌میر کاکه‌لى و برامسین هه به‌شێ له ئه‌ى ئێڵه وه هساو تیه‌ن.
7- تایفه‌ى بازگیر تیره خه‌ربزانى ک ئه‌ى تیره هه پیکاهایته له تخوماره قوربانى، مهرابى و عه‌یدى. له خوه‌ماڵیه‌یل کوینه ئه‌ى ناوچه‌ن ک له قه‌دیم به‌شی له تایفه‌ى شه‌هلاروه‌ن بوینه‌و له ئه‌ساس له دویامه‌نه‌یل ئێڵ سوره‌میرین.
8- تایفه‌ى عالى به‌دره، تایفه‌ى موغه‌یله(موغیره)، تایفه‌ى سنڵ(سنڵى)، تایفه‌ى باتولى وه برێ ئویشیه‌ید ک به‌شێ له تایفه‌یل گه‌ڵال زیڕىن و بڕێ هانه سه‌ر ئه‌ى باوه‌ڕه ک ئه‌ساس ئه‌وان ئه‌ڵگه‌ردیگه‌و سورمیرى.
9- فره له تیره‌یل مه‌ڵکشاى و خحوه‌ماڵیه‌یل نیشته‌جى کوینه دویامه‌نه‌ى له سوره‌میریه‌لن و شایه‌دیش له یه‌ک باوگه‌و گه‌وراى هاوبه‌ش بوون. هه‌ردن فره له که‌سه‌یل کووچوه‌ریش له جیه‌یلتره‌ک هاتنه‌سه ناو ئه‌ى ئێڵه.
10- بڕێ له تیره‌یل مه‌ڵکشاى له‌وانى خه‌یرشه، ساده‌میرى، هه‌وانه وه‌کوڵ، گه‌لگه و جومه فره له‌وه چوود ک له ئێڵ سوره‌میرى بوون.
11- ریشى تیره‌ى شه‌رف ک شوهان وه هساو تیه‌ن له تیره‌یل کوینه ره‌سن خاونه ناوچه و هساو تیه‌ن و ئه‌وانیش له سوره‌میره‌یلن و بڕێگ هانه سه‌ر ئه‌ى باوه‌ڕ ک ئه‌وانیش ئه‌ڵه‌وگه‌ردن وه ساسانییه‌یل.
12- له چه‌مچه‌ماڵ کرماشان و چاڵ زوڕد و مه‌حمودئاوا، ره‌گه‌زه‌یلێ له سوره‌میریه‌یل هه‌ن.
13- له‌ئاوایه وه‌رینه له ناوچه حه‌میدوه‌ن و له نه‌هاوه‌ند ک پاشناو سوره میرى و شه‌هرانى و سوره‌میلى دێرن و بڕێ له‌لیان له خاک سفێد تاران نیشته‌جین هه‌م له ئێڵ سوره‌میرین.
منابع:
1-«سفرنامه راولینسون»(از سرپل ذهاب تا خوزستان). ترجمه سکندر امان اللهی-صص 143 152.
2-«اقوال و روایات درباره ایلات و عشایر استان ایلام»جعفر خیتال-صص 154 157 158 182 207 256 257.
منبع:پایگاه فرهنگی لرویر