هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
نییه‌زانم چه بنویسم ئه‌راد ئازادى!؟
شۆرِش شاواز: ماوه‌یگه منیش چوین قه‌ڵاێگ تواس رِى کردن که‌و یاێ بگرى، ده‌س بردمه‌سه‌و قه‌ڵه‌م و نویسم!. هه‌ر چه‌ن یه‌کى له دوسه‌یل وه‌ته پیم: دى که‌ى تواید بویده ژۆرِنالیست؟ هه‌ر چه‌ن ئه‌ى قسیه‌یه که‌م تا فره رِاسوى و من خوه‌میش تا ئینگه چوى رِووژنامه‌وانێگ وه هساو ناوردمه‌و وه‌ێ جووریشه له بان خوه‌م هساوێگ واز نه‌کردمه(شوکر وه هه‌ر چێ ئویشن)، مه‌مه‌ره‌گه‌یشى یه‌سه چوین نیتویه‌نم ئه‌رک یه‌ێ رِووژنامه‌وان دروس وه ته‌مامى وه جێ بارم!. چوین ژۆرِنالیست یه‌ێ په‌رنسیپه‌یلى دێرێد ک بایه‌ته وه جێیان بارێد. له وانه‌یشه تویه‌نم، یانه لێیان بارمه زووان: له سه‌ر گێشتیانه‌و ئازادى قه‌ڵه‌مه‌گیه‌و هویریه، ک بایه‌ته وه هه‌ر جوورێگ بویه، بێ ئه‌وه‌گ ترسێ داشتووگ گیان بخه‌ویده‌و نواى قه‌ڵه‌مو هویر و باوه‌رِیى. کار رِووژنامه‌وانى، چوین رِساڵه‌تێگ په‌یغه‌مبه‌رانه‌س و بایه‌ته هه چوین وه‌یشه ئه‌رک خوه‌ى وه جێ بارێد. ئه‌را له‌یوا ئویشم؟
زانیم ک په‌یغمبه‌ران له سه‌ر هویر و باوه‌ر خوه‌یان، چ زامه‌ت و مه‌ینه‌ته‌یلى کیشان تا رِه‌سینه، ئه‌و چێشته‌گه ناوى رِاسى و هه‌قیه‌قت بوى، له لایانو ئه‌را رِه‌سین وه پێ چه کردن تا وه ده‌سێ هاوردن و خسنه‌ى خزمه‌ت خهڵک!. ئینگه من جوى یه‌ێ مویرژێگ له‌ى دونیا که‌فتیسه ناو دریاى بێکرانێگ وه‌ناو زانین و علم ک هه بنێ نییه‌تیه‌ید، چوین تویه‌نم هاوماڵى وه‌ل په‌یغه‌مبه‌ره‌یلا بکه‌مو خوه‌م وه‌لیانا بکه‌مه یه‌کێگ و هاوشان بوم وه‌لیانا، کوفره(اعوذبالله)!؟. له خوهرههڵات ناورِاس قه‌ڵه‌م و هویر فره وه‌خته مردیه‌و هویچ قه‌یمه‌تێگ نه‌ێرێد و نه‌تیه‌رزێد.ئه‌وه‌گ دونیه‌ید یه‌سه، وه‌ره‌و هه‌ر بالێگ تواید بنوورِیدن قه‌یه‌خیه و بایه‌ته یا چه‌و ئه‌قڵد بوه‌سید یا ئه‌گه‌ر بتواید بنوورِیده پێیان چوینه وه شه‌مشێر فناتیک و دۆگماى خوه‌یان، میل داخ کیشنه چه‌ویل ئه‌قڵدا تا له بلیاق ده‌رێ بکه‌نه‌و کوورد بکه‌ن. ئه‌وه‌گ دوینیه‌ید یه‌سه: ئه‌ى مهڵوه‌نده ک هه‌ر ئه‌و جووره‌گ پووس هه‌ڵاجه‌یل که‌نین، ئه‌گه‌ر ده‌نگ بکه‌ید و فزه‌ى هویرد بایده‌و بان و سوود خوه‌یان له ناوى نه‌ود، وه مۆدیلێگ تازه‌تر له ئه‌وسا، پووسد که‌نن. ئێره مهڵوه‌ند کووشتن هویر و باوه‌رِه، ئه‌را ئازادى هه‌زاران مانا تراشیاس ک یه‌کى له لێیان ماناى هه‌قیقى و رِاسى و تام ئازادى نه‌رێد و نیه‌ید.
هه‌ر که‌س ئه‌را خوه‌ى چوارچووێگ ئه‌را ئازادى نایه(ده‌سڵاتداره‌یل) وه ئه‌گه‌ر زووانم ڵال پا لهو هێلگ ئه‌راد دیار کردنه بنه‌یده‌و ده‌یشت، هساود ها وه‌ل کرامه‌الکاتبینا. هه‌زاران هێل قرمز و سویه‌ر پر له مویشکه‌ى ئاگر گرِه‌که‌ر نریاس ئه‌را وه‌گ باڵ هویر و ئه‌قڵد وه پێ کواو بکه‌ن و بسزنن، هه‌زار خانێگ ک له هه‌فت خان دیۆ خراوتر و هه‌زاران جار گه‌ن تره‌که. ئه‌گه‌ر هه‌فت خان دیۆ، هه هه‌فت خانوى و تویه‌نسیا چاره‌ى بکریه‌ید، وه‌لى له‌ى مةڵوه‌نده له هه‌ر خانێگ بتواید بپه‌ریده‌و سه‌دان خان تره‌ک ها له نواد و هه بنێان نیه‌تیه‌ید و سه‌دان سه‌فسه‌ته هه‌س و نواد برِێده‌و تا جویله برِد بکه‌ید. وه‌ختى قهڵم گریده ده‌سه‌و(ئه‌گه‌ر یه‌کى چوین من ئاماتۆر بوید) و تواید هویرێگ دێرید باریده‌ى روى سفێ په‌ڕیگا تا یاێ بگرید و وه‌ره‌و کارى رِووژنامه‌وانى بچید و بویده رِووژنامه‌وانێگ، ئمجا بایه‌ته له چوار باڵه‌و هویرد وه خوه‌د بوودـ تا نه‌واى قهڵه‌مه‌گد که‌سێ برِه‌نجنێد و کار برِه‌سیگه ئه‌و جێیه قهڵه‌مد ک شکنن هویچ، ئمجا له‌یه به‌تر ئاواره‌و ده‌روه ده‌رترد بکه‌ن.
وه‌ختى ته‌ماشاى ئه‌ى مهڵوه‌نده که‌م( منیش مناڵێگ له‌ى زاگه‌م) و توام هویر خوه‌م وه ئازادى ته‌مامه و له قورِن دڵه‌و بارمه‌یه‌و بان، له دوکوتى ئه‌وبان هاتنیێ چنگ نریه‌یده قورِگم و چوین شه‌وه‌ێگ، شووگ گریده‌مو وه په‌له‌پرتى گیان له ده‌سى ده‌ر که‌م، چ برِه‌سێگ وه یه‌گ بتوام بارمه‌یه‌و بان و بنویسمه‌ى!؟
فره له شوون ئازادى رِى کردم و تواسم وه پێ برِه‌وسم و چوین گووڵیگ هه‌تا ئه‌را یه‌ێ جاریش بویه بۆى بکه‌م و وه‌ل بۆ کیشانما، ئه‌ى مڵ و مۆ و بوو کردنییه و هه‌ناس کیشانێ گه‌وارى تا بن گیان و له‌ش خوه‌م بکیشمه‌ى، وه‌لى ئه‌ى هه‌مگه ده‌وینمه؛ هویچوى و ته‌مامى خوه‌م خه‌ڵه‌تانمه و له خاوه‌نه‌یل ئازادیش ک ده‌م له لێ ده‌ن، ته‌نیا یه دیم و ژنه‌فتم:(ئازادى، تویه‌نید وه‌لما بوید وه‌یش لهو چوار چووه‌گ من ئه‌راد نه‌م، نه وه‌گ تو تواید)!.
له‌یره دێ رِه‌سیمه ئه‌ى خاڵه‌گ هه‌ر ئه‌و جووره‌گ نیچه له کتاو له‌یوا ئویشێ زه‌رده‌شت وه‌تیه، له سه‌ر زه‌رده‌شت ک ته‌قه‌یده گه‌ورا پێیاگ ئایینیا ک له شوون خودا گه‌ردى و هاتیه‌سه ته‌له‌وى وه‌ى ده‌ر و ده‌ێشته و هه‌وال لێ پرسى له‌ى ده‌ێشته چه‌که‌ید؟ ئویشێ هاتمه‌سه شوون خودا و مه‌ى خودا که‌م!.
زه‌رده‌شت له لاى خوه‌ى ئویشى: هاو یه نیه‌زانى فره وه‌خته خودا مردگه، منیش له لاى خوه‌مه‌و هاوشان وه‌ل ئه‌ى قسیه‌ى زه‌رده‌شتا، ئویشم: هاوکه‌زاى(خوه‌م) فریه وه‌خته ئازادى زندان کریاسو له‌به زنجیرو پاوه‌ن و ده‌سبه‌ند دانه‌سه لێ، دى هویچ ئاز و توانێگ ئه‌راى نه‌یشتنه‌و ئازادى که‌فتیه‌سه بان ته‌ڵمیت و ها له هاڵیگ تواید وه‌سیه‌ت بکه‌ید و دواى گێشتمان بویشێد. ئمجا ئه‌را من و که‌سه‌یلێ ک چوین من هویره‌و که‌ن؛ ته‌نیا یه‌ێ شفا دێریم و مهڵههم ده‌رد و ژانمان پروێشکه‌ى ئازادیه وه داخه‌و نیه‌ونیه‌ێد و بایه‌ته سه‌ر بنه‌یمه‌و بان ئه‌ڵحه‌ێ سه‌رد و بمریمن.
تا ئه‌و وه‌ختێگ یاسین و ته‌ڵیخن ئه‌رامان خوه‌نن و لهو وه‌ختگه ته‌ڵخین خوه‌ن، شانمان شه‌کنێگو، وه زووان عه‌ره‌وێ، وه له‌ش بێ گیان سه‌ر و ساکت و بێ ده‌نگو بێ ئازمانا قسیه که‌ێدو، تواید وه پێیمان هالى بکه‌ید، ئیمه خودا ناسیم و ...!؟.
دى له‌ش زووانێگ نه‌ێرێد تا بویشێ له خوه‌زه‌و داخ نه‌رِه‌سین وه ئازادى مردمه و له‌یوا سه‌رده‌و بویمه و بسکه‌ى سکووت مردن کوورمه‌و کردیه. تازه دویاى یه‌یشه ئمجا گه‌ى ته‌یده ئه‌نکیر و مونکه‌ر، له زندانى ئه‌را زندان تره‌ک چیمن و بایه‌ته ئمجا هساو به‌یمه‌و...!. ئینگه وه‌ى جووره چوین تویه‌نیم ئازاد بویمن؟ ئایا ئازادى له یه‌ى ئوتپیاێ خه‌یاڵ خوه‌ش که‌رى وه‌ره‌و نوا تره‌ک چوود؟ ئایا ئازادى ماناى چه‌س و چوین له لێ رِه‌سیمنه‌و؟ ئازادى که‌ى تواید بایه دى و لویه‌تى خوه‌ى نیشانمان به‌ید؟ وه‌ختى ئه‌ى هه‌مگه پرتاڵ و دڵنگ له خورى دروو کریاسه وه‌رێ، که‌ى تواید له‌ى تووکه ده‌ر چوود و رِاسى خوه‌ى نیشان به‌ێد؟
شارستانییه له خوهرههڵات ناوراس خوه‌ی نووه‌و که‌ید
شوڕش شاواز: نزیک دو سێ مانگه دوینیمن، جمشت و جویله ی هه له باکوور ئافریقاوه‌و ده‌س وه پی کرد و ته‌مام ناوچه ی خوه‌رهه‌ڵاتیش که‌م که‌م گرته‌و وه‌رو ئینگه‌یش دوینیمن هیمان ئه‌ی جمشته ها له گوڕو و ئاگر ژێر خۆله مڕه.
ئه‌را یه‌گ شییه‌و کردنێ خاس له سه‌رێ داشتویمن، یه وه خاستره‌ک زانسم که‌مێ بچیمن وه‌ره‌و دویا، تا باسه‌گه‌مان جی خوه‌ی خاس بگرید. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ زانیمن، له دویای سال ٢٠٠٠ که ناوێ نانه هه‌زاره ی سێیم، دونیا وه گیشتی وه‌ل خوه‌ی له نوو، تازه‌وه‌و کردنی رویوه‌روی دی. فره چێشته‌یل ئه‌ڵ گه‌ره‌دیا و ده‌وره‌ێ وه ناو چه‌رخه‌ی زانین و ئاگایی داشتن ده‌س وه پێ کرد و ناو شووڕش تکنۆلوجیا نانه سه‌ری. ئمجا وه‌ل ئه‌ی بوینه‌ی تازه‌یا، دونیا بایه‌د خوه‌ی ڕێ بخه‌ید. ئه‌ڵبه‌ت وڵاته‌یل خوه‌رئاوا، خوه‌یان ئه‌رای ئاماده کردوین و که‌م تا فره‌یش دوینیم، وه‌لیا خوه‌یان گونجاننه. وه‌ختی له دویای هه‌زاره‌ی دۆیم، باس له سیستمێک گلوبال کریا و وه‌تیا: دونیا وه‌ره‌و جیێگ چوود ک جۆی دیه‌که‌ی وه پی تێه‌ید، ئه‌را فره که‌سان وه تایبه‌ت دوله‌تداره‌یل خوهرههڵات ناوراس جی سه‌ر سڕ مه‌ننوی و ئه‌ڵاجه‌ویان له‌ی باسه هات!.
له خوهرههڵات ناوراس ک به‌شیگ له لی سه‌ر ده‌ی له ئافریقاوه‌و، له شانێ و له باکوور ئافریقا ک ده‌ورانێگ وڵاته‌یلی چوی توونس و جه‌زایرهان لهو هه‌نازه، له سه‌رده‌مێگ کۆنالیزاسیون(داگیرکردن) وڵاته‌یل دونیای سێیم ده‌س وه پی کرد و زوورداره‌یل دونیا ئه‌ی وڵاته‌یل ناوه‌ین خوه‌یان به‌شه‌و کردن، یانه که‌فتنه ژێرده‌س ده‌وڵه‌ت فرانسه. راسه شووڕشه‌یلێ له ناو ئه‌ی وڵاته‌یل وه‌پا بوی، ئه‌مان مه‌ردم ئه‌ی وڵاته‌یله وه قه‌وڵ کوردی خوه‌مان: له چنگ هه‌ڵنگ ده‌ر چێن، که‌فتنه چنگ په‌ڵنگ. ئمجا دویا یه‌گ له ده‌س زوورداره‌یل ک ته‌مام ئه‌ونجگ داشتن خارت و تاڵانێ کردن، تویش دیکتاتوره‌یلێ هاتوین ک خوه‌یان دروسیان کردن!. له‌یره توایم یه بویشیم ک ئه‌ی قاره‌مانه‌یله دیکتاتوره، خود مه‌رمه‌گه و ئه‌و جه‌مگایگ له تێ بوین دروسیان کرد. چوین ک ته‌مامیان هه ئه‌و زه‌ینه‌و هویره داشتن و له ناوێ گیر کردن. له وڵات جوی تۆنس، ته‌نیا فه‌رهه‌نگێ زووانی و وێژه‌یی له ئه‌وهه‌مه‌گه خه‌یر فه‌لسه‌فی فه‌رانسه مه‌نه جی. چمانی هه چوی فه‌رانسه ک باڵ باڵ و ده‌م ده‌م وه‌ره‌و دمۆکراسی چێ تا خوه‌ی نجای به‌ید و بووده له‌لو دمۆکراسی تا لاوه لاه‌و ئه‌را هویره‌یل بکه‌ید و باریدان وه ئه‌ی ڕووژه‌گ، یانه‌یش ئه ی هه‌مگه خه‌یره که‌م که‌م وه فریایان ره‌سیو ده‌س کردن، شووڕش گێشتێ!.
له‌یره نه‌بایه‌د له هویر بویمن ک له دویای له ناو چێن سوفیه‌ت، وه تایبه‌تی خوهرههڵات ناوراس له مودو یه‌وه‌و ک فه‌رهه‌نگێ ئایینی وه سه‌ریا ۆاڵ بوی، ته‌مام تئۆره‌یل، سۆسیالیزم له ناوێ ڕه‌سینه بن به‌س و ئه‌وانه‌گ هویر له ئه‌ی جووره ڕێوازێگ فکری کردن، نه‌تویه‌نسن خوه‌یان رزگار بکه‌ن و له سه‌رگیژی مه‌نن ک چه بکه‌ن و ده‌س کردنه سه‌رتاتگی و سه‌ر کیشاننه ناوپرووسه ی مه‌کته‌بی وه ناو دمۆکراسی. دی شوئاره‌یل رزگاری ژێرده‌س بوین و هیوه‌تی کردن و ژێربال له فه‌قیر ڕه‌نگ خوه‌ی له ده‌س دا و ئه‌را مه‌ردم یه رووشنه‌و بوی، ئاخره‌گه‌ێ ئه‌ی شوئاره وه سوفه‌یه‌ت ره‌سێگ و به‌ڵاه‌یل سوفیه‌تیش له ئه‌وانه‌گ ته‌نانه‌ت نه‌خوه‌نسنیشه، دیاره چه بوی(مانگ وه چه‌و دویننه‌ی وه کلگ نیشانێ ده‌ن)!؟.
ئمجا له‌ی لایشه‌و مه‌ردم جه‌مگای خوه‌رهه ڵات ناوراس، ده‌رد تره‌کیش ریشیان گرتویگ وه ئه‌وه‌یشه، هویر و باوڕه‌یگ بوه که هه‌ۆاران سال وه‌ل سه‌نتزیگ له ئایینه‌یل جووراه جوورێگ ک سه‌رده‌میان ئه‌ڵگه‌ردیگه‌وهاتن ئایه‌م وه ناو خوهرههڵات ناوراس.
له دویا داره‌ک سه‌ده‌ی بیست ئه‌ی سیستمه‌یل له‌ی میلکان کوینه‌ی به‌ش به‌شه‌و بویه، دی جوواو ده‌ره‌و نه‌وی. ئه‌گه‌ر خاس بنوڕیمن ئه‌ی سه‌ده و تایبه‌ت ئه‌ی ئاخره‌یلیه، چه‌نێ قوربانی ئه‌را خوه‌ی نووه‌و کردن هویر دریایه. ئمجا وه‌خوه‌مان مزگانی، وه‌ل ئاواو بوین سه‌ده‌ی بیس و ئه‌ڵاتن سه‌ده‌ی بیسویه‌ک، خوه‌ربانێگ وه ناو شووڕش ته‌کنۆلوژیا تاو گرت و جمشت تازه‌ی دروس بوی. هه‌رچه‌ن ده‌سڵاتداره‌یل ستاتوپارێز که‌م تا فره نووا له لێ گرتن، وه‌لێ وه وه‌ره‌و نووا هاتن ئه‌ی شووڕشه، ئه‌وانیش تواسن ئه‌را وه کار هارودن ئه‌ی شوڕش زانینه و له خزمه‌ت گرتنێ ده‌رانه‌ی خوه‌یان، قردگێ ئه‌رای واز کردن. تیه‌نگه‌یل زانین و باوه‌رمه‌نده‌یل له‌ی وه‌خته خاس وه‌کار هاوردن و هاوردنه‌ی خستنه‌ی خزمه‌ت ئه‌ی جه‌مگایل فره شه‌که‌ت بوی له‌ی باوه‌ره‌یل کوینه.
ئمجا خاس به‌رواد بگرن، بزانن ئه‌ی جمشته له دوباره‌و بایه‌د باس له لێ بکریه‌ید. یه‌کێ یه‌گ ئه‌ی کزه ی(شه‌پوڵ) جمشته له جایگه‌و ته‌ید که له سه‌رده‌م دروس بوین و دا ناننه بان خه‌رگ ئایه‌م، جی یه‌کمێ بویه و ئایه‌م له‌وره‌و ده‌س کردیه وه کوچ کردن وه‌ره‌و خوهرههڵات و جێیه‌یل تره‌ک. ئینگه ئه‌یجاره، له نوو وه دی هاتنێگ تازه‌یه، له‌جێاڵی کوچ کردن ئایه‌م، وه‌ل خوه‌یا په‌یامێگ تازه‌و ته‌رچگ وه‌ل سه‌نتزیگ له هویروباوه‌ر دمۆکراسی ک له گاپاره‌ی دمۆکراسی تیه‌رێد. هه چوین مناڵێگ له خوه ئه‌ڵچڕچگێگه‌و مه‌نویگه جی و نه‌یگه ده‌وا، وه‌ره‌و خوه‌رهه ڵات هات تا له‌یره رێنۆسانسێگ وه دی بارێگ. ئه‌ی کورپه هویره، دویای یه‌گ، وڵاتێگ ئازاد کرد، وه‌ر نا له شارستانییه‌تێ وه ناو مسر و ئه‌وریشه ڕمان و ئه هویر دیکتاتوریه وه ته‌مامی تاسان. ئینگه ئه‌ی هویره له ناوه‌ین سێ شارستانییه‌ت له سێ سویکه‌و دیرێد په‌ل کوتێگ. ئه‌ڵبه‌ت نه‌بایه‌د یه له هویرمان بچوود ئه‌ی کورپه تا ڕه‌سیه وه جییه، فره گیان کریاسه قوربانێ تا که‌فتیه‌سه‌و پا وها له حاڵێگ ژێرپای خوه‌ی قایم بکه‌ید.
ئۆپۆزیسیۆن له ئیران چه بایه‌د بکه‌ێد؟
شۆڕش شاواز: له‌ی ماوه‌ی چه‌ن مانگه‌گ گوزه‌یشت، دیمن له ناو خوهرههڵات ناوراس واێگ له نوو ده‌میاو له وه‌رایوه‌ر ده‌وله‌ته‌یل، خوه‌نیشاندانێگ له لای مه‌ردم وه تایبه‌ت جوان و جایله‌یله‌و سه‌رهێزدا. ئه‌ی کزه ک له باکوور ئفریقاوه‌و ده‌س وه پێ کرد به‌شێگ له وڵاته‌یل عه‌رو ورده ورده گرته‌و وه‌ر. بڕێگ له مه‌رد ئه‌ی وڵاته‌یله تویه‌نسن وه ئه‌وه‌گ توان بره‌سن و بڕێگیش له لێیان هێمان هانه ته‌قلای یه‌گ وه پێ بره‌سن. له‌ی چوینه هاڵێگ وهه‌واێگ، جمشت سه‌ونز تواس له نوو پشت راسه‌و بکه‌ێد و خوه‌ی نیشان به‌ێد، وه‌لێ دیمن وه‌ره‌و کوو چێ و ئاخریشێ چوی ده‌نگیان په‌ن کوور کریا و قه‌ول کوردیه‌گه‌ی خوه‌مان نقیان بڕین. ئینگه ئه‌وه‌گ دیاره یه‌سه ک له یه‌ی لاوه‌و رابه‌ر دینی ئیران، له ئه‌ی شووڕشه‌یله پشتیوانی که‌ێد وهه‌ق ده‌ێد ئه‌ی مه‌ردمه‌گ لهو وڵاته‌یله سه‌رهێزدانه. وه‌لێ له باڵ تریشه‌و وه‌مه‌ردمه‌ه‌ی خوه‌ی نه ته‌نیا ئه‌ی هه‌قه نیه‌ید، به‌ڵکوو تاوانباریان وه یه که‌ێد که ده‌سه‌یل خارجیێگ ها له پشت ئه‌ی جووره تواسنه‌یل ڕه‌واێگ ک هه‌ق مه‌ردمه و توانان. وه ته‌مام قووه‌ت خوه‌یانه‌وهه‌ر جووره ناره‌زایه‌تیێگ بخریه‌یده‌و ده‌یشت خه‌فه‌ی که‌ن. له ماوه‌ی ک کۆمار ئسلامی هاتیه‌سه سه‌رکار تا ئینگه، به‌ره‌ی نارازه‌یه‌یل هه‌ر کارێگ وهه‌ر ڕێگ گرتنه‌سه وه‌ر تا بتویه‌نن وه هه قه‌یلێگ توان بره‌سن، وه‌لێ وه ئاو دیدان و وه خه‌و دیدان. هه‌رکارێگ کریایه، ئه‌ی ده‌وڵه‌ته ره‌سانیسه‌ێ وه بن به‌س. ئیران وه ته‌مامی ئینگه ها له هاڵێگ ک منێده بشکه‌ی پڕ له بارووت و ئه‌ی بشکه‌یشه چه‌وه‌رێ بڵاچه‌ێگه تا بته‌قێگ. ئمجا ئه‌ی بڵاچه کی و چوین دروس بووت؟
ئه‌وه‌گ دیاره یه‌سه ک وه‌رجله هه‌رچێشتێگ، ئستراتژێگ هاوبه‌ش له ناوه‌ین ته‌مام ئپۆزیسیۆن دیار نیه‌و له ناو قه‌ێرانێگ ژیان که‌ن. هه له بانا ده‌س وپێ بکه‌یم. یکم فارسه‌یل ک بڕێگ له لیان شادوسن و... ئه‌وانه له دونیا فره مه‌ننه‌سه جی و هانه ناو خه‌وێگ تاریخی و ئه‌ی دویایانیش ده‌ن له ناڵ و بزمار و تا ئه‌وره‌گ زانیه‌ید نه رێخسنێگ ئه‌و جووره دێرن تا سه‌ر له کار ڕێخسنیش درارن. له ئه‌نجام یه‌گ تویه‌نیم بویشیمن: وێڵ ماته‌ڵن. له ناو تورکه‌یل ئیرانیش یه‌ی جویله جویلێگ دونیه‌ید ک ئه‌ویش کارگه‌ری فره نه‌ێرد. له ناو به‌لوچه‌یلیش، هه‌ر ئه‌و جووره‌گ دیاره داروده‌سه‌ی ریگی هه‌ن، ده‌م له دمۆکراسی ده‌ن، له هاڵێگ له پراتیک چێشت ئه‌و جووره ک ناو به‌ن نیه‌ونیه‌ێد. له ناو کورده‌یلیش، وه‌زه‌گه فره خاس تره له وانه‌ی تر، تویه‌نیم یه وه زووان باریم ک ئپۆزیسیۆن کوردی له ی باره‌وه‌و فره مۆدێرن تره له ته‌مام ئه‌و جمشته‌یله‌گ ها له ناو ئیران. وه‌لی یه‌یشه له هویرمان نه‌چوود پاراڵڵ وه‌ل کوردا، سازمان موجاهیدن هه‌ن ک ئه‌وانیش له باوه‌ت ڕێخسن قووه‌ت خاسێگ دێرن(ئه‌ڵبه‌ت ئه‌ی قسه‌ی منه وه مانای ره‌د یا قه‌بوول کردن ئه‌وان نیه، شیه‌و‌کردنێگه). ئینگه تیه‌مه‌و دیار جمشت سه‌وز، م خوه‌م هه له گام یه‌که‌مه‌و، وه ئه‌ی جمشته وه چه‌وه‌ێگ گومانه‌و ته‌ماشا کردیام.هه‌ر چێگ به‌رنامه‌یلیان خوه‌نسم، ده‌رز ده‌سڵات له ناوێ دیم. به‌رنامه‌ێگ نه‌یم که خواستێگ مه‌ردمی له ناوێ بووت. بزانن، ئه‌ی جمشته وه‌ختێگ که‌فته خزمه‌ت بنه‌ماڵه‌ێگ چوی هاشمی، که‌روبی و شه‌خس میرحوسه‌ین موسه‌وی که یه‌که‌چن خومه‌ینی بوی ئه‌را سه‌رداڵی وه‌زیران، دی بایه‌د له‌ی ئه‌ڵوژاننه هساو باتاگه ده‌س مه‌ردم. وه‌لی له لاێگ تره‌و، چوین مه‌ردم له ئیران، تویش کێشه‌ی وه ناو نه‌زانین ڕێخسن بوینه و جاێڵه‌یلیش تواسن نه‌فسێگ بکیشن، بێ وه‌گ بزانن له ناو چ دامێگ گیر که‌فن بوینه قوربانی ئه‌ی باۆی تازه‌ی ده‌سڵاتداره‌یل. بزانن هه له زه‌مان خاتمیه‌و تا ئینگه جوی یه‌ی فیلم وه‌زه‌گه بارنه وه‌ر چه‌و خوه‌دان. ئمجا خاس دیاره له‌ی بان و خوار کردنه چه بویه و چه کریاس. ئه‌وه‌گ دیاره یه‌سه ک نارازیه‌یل ناو ده‌وڵه‌ت له سه‌ر سوفره‌ی که‌م بوین قودره‌ت وڕانت ده‌سڵات داشتن شه‌ر که‌ن وه پارادۆکس وه‌ل وه‌یا مه‌ردم و جوانه‌یلێان وه مه‌مه‌ر یه‌گ ڕێخسن نیه‌زانن و ئایدۆلوژی نیه له ده‌ورێ گرده‌و بوون، که‌فنه ناو هاوش ئه‌ی پیاده‌وڵه‌ته‌یله ک له‌به مار خواردنه بوینه‌سه هه‌فی. هه‌ر جوورێگ بتوان چوی موم ئه‌ی جوانه‌یله و مه‌رده‌مه هانه ناو ده‌سیان و چوی گوچان چه‌و خه‌م وه پێان که‌ن و ئه‌و جووره‌گ توان شکل ده‌نه یان. وه‌ختێگ خاس نوڕسمه ئه‌ی جمشت، وه ڕاسی سه‌رم سڕ مه‌ن، ئه‌وه‌گ دیم چێشتێگ وه ناو ڕێخسن نه‌وی، هه‌ر که‌سیان سازێگ ژه‌نێگ و ئه‌را خوه‌ی وه ڕێگا چوود. وه‌خت یه دیم له لای خوه‌م وه‌تم، زه‌حمه‌ته یانه بتویه‌نن کارێگ بکه‌ن، هویچ ئستراتژێگ نه‌رێن ته‌نیا بڕێگ نارازین و له دمۆکراسیش ئه‌و جووره‌گ بایه‌د بووه‌ت و بزاننه‌ی نیه‌زان و خاسیش سه‌ر ده‌ی ده‌ر نیه‌رارن. چوین ئه‌را یه‌ی زه‌ین وهویر دمۆکراسی، مه‌یدان و جی مه‌شخێگ لازمه که ئه‌وه‌یشه له ناو ڕێخسن یا حزبێگ ئه‌ی کاره کریه‌ید و یه‌کم قۆناخیشێ یای گرتنه ڕه‌خنه کردن و ره‌خنه‌دانه و گه‌لتاف گرتن وه سه‌ر ئه‌و هویره‌سه‌گ له ناو جه‌مگا ده‌سڵات بڵاوێ کردیه. ئایا یانه ئه‌را ئه‌ی کاره ئاماده بوینه؟ م ئویشم نه‌خه‌یر. راسه له ناو زانکۆییل ده‌رس خوه‌نسنه، وه‌لێ مه‌یدان پراکتیک دمۆکراسی ها له ده‌یشت له‌ی که‌ش و هه‌وا. دی ته‌نیا ئه‌و کتاوه‌یله نیه ک خوه‌نێد یا فه‌لان که‌س یا فه‌لان پۆرفسۆر یا دکتور چه وه‌تیه!؟. ئه‌را وه‌گ چوی مه‌لا وئاخوه‌نه‌یل سه‌رمه‌نبه‌ر وه پێد ناێگ بایه‌د له ژێر چه‌ترێگ وه ناوحزبێگ یا ڕێخریاگێ کووه‌و بوون تا بتوه‌ینن ئه‌ی قۆناخ یه‌کمه وه‌ل یه‌کا بوڕن، وه قه‌ول کوردیه‌گه‌ی خوه‌مان تجروبه‌ی بکه‌ن. بڕێگ چێشته‌یل ژنه‌وم ک ئویشن حزب یا ڕیخریاێگ ئه‌را ئیران وه ده‌رد نیه‌خوه‌ی یانه‌گ هه‌ن چه کردنه؟ ئه‌را یه‌یشه تویه‌نم یه بویشم، مه‌به‌س ئه‌وه نیه ک یانه هه‌ن یا نین. مه‌به‌س ئه‌وه‌یه له‌ی قۆناخه ک ئیران ها له ناوێ هه‌وه‌جه‌ی وه ڕێخسنه. ئمجا تواێد هه‌ر جوورێگ بوود و بکریه‌ێد هه‌ر ناوێگ تره‌کیش بنیه‌یده سه‌رێ. له‌ی وه‌خته وه‌گ دوینیه‌د، له ئیران یه‌سه ک هه‌ر ده‌نگێ کپه‌و که‌ێد و نیه‌یلێد بایده‌و بان. هه یانه‌گ ئینگه ئه‌ی ده‌وله‌ت وه ڕیه‌و به‌ن، خاس زانن چه بکه‌ن، چوین یانه‌یش رۆژێگ کار ڕێخسن کردن تا ڕه‌سینه ئێره‌گ ده‌سڵات گرتنه‌و ده‌س. ئینگه هساو بکه‌ن کار ڕیخسن بکه‌ید و ئیجاریش موسه‌لمان بوید و ئه‌وه‌یش شیعه، ئیجاره‌گ سازمان ساواکیش بکه‌فیده ده‌سد، بزانن تویه‌مێگ چه‌ن تویه‌م بڕید. له دویای وه‌یشه ئه‌ی هه‌مگه ساڵه له بان کۆرسی ده‌سڵات بوید و به‌رده‌وام کار ڕێخسن بکه‌ید. ئه‌را یه‌یشه له‌یوا ئویشیمن ک ته‌نیا چێشتێگ جوی ئاڵترناتیڤ ئه‌ی ده‌سڵاته له ناو به‌ێد ڕێخستنه. ئه‌ڵبه‌ت نه هه‌ر ڕێخستنێگ، ڕێخستنێگ چوی حزب تووده، ئه‌وه‌یش له‌ی زه‌مانه وه متۆدێگ فره مۆدیرن تا بتویه‌نێد خوه‌ی تا ناو مخ سوخانه‌یل به‌دنه‌ی ئه‌ی ده‌سڵاته بوێه‌د. ئه‌را یه‌یشه له‌ی سه‌رده‌مه ئه‌وه گ ئۆزیسیۆن وه پێ هه‌وه‌جه دێرێد ڕێخسنێگ فره مۆدێرن و سه‌رده‌میانه‌س. ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیسیون بتویه‌نێد ئه‌ی جووره ڕێخستنێگ مۆدێرن وه خاوه‌ن دیاڵوگێگ خاس بوود تویه‌نێد فره زویتره‌ک وه مه‌رام خوه بڕسێد. وه‌نه وه‌ی هاڵه‌و وه‌زه کارێگ له پێش نیه‌چوود و له گوزه‌یشت زه‌مان، یه فره ئاسانه‌و هه‌وجه‌ی وه سه‌فسه‌ته نه‌رێد، هه‌ر ده‌وڵه‌تێگ چوی مار توک خه‌ێد و خوه‌ی له نوو نه‌وه که‌ێد. ئمجا ئه‌گه‌رهه‌واسمان نه‌وود چوی یانه‌گ ئۆپۆزیسیۆنیمن له وه‌رایه‌وه‌ر ئه‌ی رژیمه، ئمجا هه جویسه‌ره‌تای ئنقڵاب، چوی ڕێ ئه‌ی شۆڕش مه‌ردمه‌یه چه‌فته بوی و برێگ(ئاخوه‌نه‌یل) نیشتنه‌و بانێ، ئمجا هه‌م له نوو ساڵ له نوو مانگ له نوو، برێگ تره‌ک ک ئینگه‌یش دیارن له له‌ش ده‌سڵاتن ئینگه‌ن، تیه‌نه‌و بان و ئه‌را ماوه‌ێگ تره‌ک ئمجا بایه بنێشیمن و چڵ ماش بته‌قنیم.
زووان کوردى وه‌رجله ئیسلام
ئا: شۆڕش شاواز
وه‌ختى له زووان کوردى باس تیه‌یده‌و مه‌یان، مه‌به‌س زووانیگه ک کورد ئینگه وه پێ قسیه که‌ن. بڕیگ له زووانناسه‌یل و خوه‌رهه‌ڵاتناسه‌یل ئۆروپى ک وه‌ل زووان کوردیا دووس بوینه‌سه‌و، فێشتر زانینیان وه فۆرم گێشتى یا تایبه‌ت هاوردنه و وه‌تنه: ئه‌ى زووانه له رزار زووانه‌یل هیندۆئۆروپى و بنه‌ماڵه‌یل هیندۆئیرانیه و له ناو زووانه‌یل ئیرانیه و وه‌ل زووان فارسییا قه‌ومى نزیکى دێرن.
ئینگه ئه‌ى پرسه ئه‌رامان دروس بووت ک زووان کوردى چوین وه دى هاتیه؟ ئاشکاره ک زووان هه‌ر زاگه و نیشتمانى زووان نیشه‌جێیه‌یل ئه‌وره‌سه، ئه‌گه‌ر ڕویداگه‌یل تاریخ مایه‌ى دروس بوین و ئاڵشت ڕه‌گه‌زى و چینى نه‌وینه، ئه‌و زووانه هه‌ر زووان نیشه‌جێیه‌یل کوێنه‌ى ئه‌و سه‌رزه‌مینه‌سه. وه چه‌واشه‌یشه‌و ئه‌ى باوه‌تیشه ڕاسه. ئینگه بایمن بوینیم ئه‌ى باسه له باوه‌ت زووان کوردى چوین ئه‌و ڕاس که‌ید؟
سه‌رزه‌مینى ک وه ناو کوردسان ناو ى به‌ن و کورد له ناوى نیشتنه، جاى په‌یا کردن له‌شه‌یل فۆسیل(متحجرات) بوى ئایه‌مه‌یل گه‌وره. ئه‌ى سوخانه‌یله ک له"شانیده‌ر" دوینیانه‌سه‌و، فره گرنگ یا موهیمن. ئه‌رایه‌گ، یه‌کم جار دویامه‌نه‌ى ئایه‌م ده‌وران کوچگین(حجرى) - 60 هه‌زار ساڵ وه‌ر له ئینگه له عیراق ماوه گرتنه، دینه‌سه‌و.(ت.باقر- 1973)
60هه‌زار ساڵ وه‌رجله ئینگه له‌ى جێیه ک ئینگه وه پێ ئویشن کوردسان، هه‌م ئاوادان و جى مه‌نن و په‌ناى مه‌ردمه‌یلى بویه ک زووانێگیش ئه‌را قسیه کردن داشتنه، وه‌لى له‌ور وه‌گ قسیه کردن له باوه‌ت ئه‌ى زووان کار زانایل گه‌ورناس یا ئارکۆلۆجیسته، له‌ى ڕاساییشه وه‌ل سویه‌ره‌و بوین لیسک خوه‌ر 57200 ساڵ وه باڵه‌یل زه‌مان و چێین ڕووژه‌یل، خوه‌مان کیشیمنه‌و نوا و ده‌ورانى ڕه‌سیم ک، قه‌ومه‌یل ماد؛ خوه‌یان له ئیران ئینگه و خوه‌رئاواى ئاسیا ڕه‌سنن و وه‌ل چین و ڕه‌گه‌زه‌یل خۆژیایى، لۆلۆ، گاتى، کاسى،(خۆرى یا هۆرى) ک له پاچه‌یل ئه‌و لاى کویه‌یل زاگرۆس ژیان کردنه و تا ئه‌نازه‌یگیش ژیان خوه‌یان خاسه‌و کردوین، جومهوورى یا شارسانى که‌م تا فره‌ى پێشکه‌فتیگ دامه‌رزانن و دروس کردن روى وه روى بوین.
ماد له ماوه‌ى 200 ساڵ ده‌فته‌ر ته‌مام حکوومه‌ته‌یل له یه‌ک پێچن و له ساڵ 612 وه‌رجله وه دونیا هاتن مه‌سیح ئیمپراتۆرى گه‌وراى ماد بنیاى نان و وه‌ى جووره زووان ماد بویه زووان ڕه‌سمى. لهو وه‌خته تا سه‌رده‌م بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، ک تا ئینگه چوارده سه‌ده گوزه‌یشتیه. له‌ى ماوه‌ى درێژه سه‌رزه‌مین ماد گه‌ورا و بویچگ و سه‌رزه‌مینه‌یل تره‌کیش ک وه ئه‌ى سه‌رزه‌مینه چه‌سپیانه، له باوه‌ت له‌شکرى و سیاسى فره ده‌س وه ده‌س بوینه. قووه‌ت سیاسى وه ده‌س که‌سه‌یل جوورواجووریگ که‌فتیه، ک زووان وانه وه‌ل زووان مادا جیاواز بویه. هه‌ر حکوومه‌تى هه‌م ک هاتیه‌سه روى کار، زووان خوه‌ى وه زووان ڕه‌سمى وه ئه‌ى سه‌رزه‌مینه وه زوور خوه‌یان چه‌سپاننه‌سه سه‌ر مه‌ردمان ئه‌ى شوونه. له بارووه‌زع و حاڵ ئه‌و ڕووژگاره، ک ته‌مامى دامه‌رزیایل جه‌مگا و کوومه‌ڵگاى که‌مڕه‌نگه‌و بویه‌و و ڕوى له کووره‌و بوین نایه. ئه‌ى جى وه‌جى بویینه ده‌سڵات نیه‌تویه‌نێد له کاریگه‌رى یا ته‌ئسیر ناین وه ئه‌ى بنیاته‌یله بنه‌یده‌یه‌و لا. تاریخ، بڕیگ ڕویداگه‌یل له ناو خوه‌ى نویساس ک درێژى، ده‌سڵات سیاسى وه یه‌ى سه‌رزه‌مین، ئاڵشت بوین چین و ڕه‌گه‌ز ڕیشه‌یى و ڕاسه‌وکردن زووان له ئه‌و سه‌رزه‌مینه بایس بویه. ئمڕوو شوونپاى کاریگه‌ر جى وه‌جى بوین ده‌سڵات له خوهرههڵات قه‌ڵمڕه‌و ئیمپراتۆرى ماد وه ڕووشنى دیاره و تویه‌نیم بوینیمه‌ى. وه چه‌واشه‌وه و له به‌شى له خوه‌رئاواى سه‌رزه‌مین ماد، ئه‌و بنیایه‌یله هه‌ر ئه‌و جووره مه‌ننه و ده‌س نه‌خواردنه.
فره له تاریخناسه‌یل وه‌ناوبانگ وه یه باوه‌ڕ که‌ن، کورد ئمڕوو نه‌وه‌یل ماد دویه‌که‌ن. ئه‌گه‌ر کورد نه‌وه‌ى ماد نه‌ون، ئمجا چه هاتیه وه سه‌ر نه‌ته‌وه‌ى ئه‌ى قه‌ره کویه‌نه و ده‌سڵاتدار و ئه‌ى هه‌مگه خێڵ و هووز و تایفه و قه‌بیله و تیره‌یل جوورواجوور کورده ک وه یه‌ى زووان ئیرانى و جیا له زووانه‌یل تره‌ک ئیران قسیه که‌ن، له کوو هاتنه؟(مینۆرسکى1973)
ئمڕوو نیشته‌جییه‌یل ئه‌ى به‌ش له مادسان کوێنه، کوردن ک نه‌وه‌یل میدى یا ماد وه هساو تیه‌ن. وه ڕاسى وه‌ر له‌وه‌گ بویشیمن زووان کوردى هه له بنه‌ڕه‌ته‌و دویایى جیق دان و باڵ و په‌ڕ گرتن و کامیل بوین زووان مادیه؛ تویه‌نیمن وه جوور تریش ڕاى به‌یمن؛ بێگومان، نه‌خه‌یر! ئه‌را یه‌گ ته‌مامى به‌ڵگه و سه‌نه‌ده‌یل تاریخى ک زانایه‌یل - ته‌نیا وه مه‌به‌س کار زانین- شییه‌و کردن و ئانالیز و له‌یه‌که‌ودان کردنه؛ تا ئینگه ئه‌ى ڕاسییه ڕووشن و ئاشکار کردنه؛ زووان کوردى ئمڕوو پاشمه‌نه و نیشانه‌ى وه که‌ماڵ ڕه‌سین زووان مادى دویه‌که له ناو خوه‌ى دێرێ. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ زانیم، زووان یه‌ى سۆژه یا باوه‌تى سۆسیالیته یا جه‌مگاییه ک وه ئه‌ساس چوارچێوه‌ى دیارى خوه‌ى ئاڵشت که‌ید؛ کامیله‌و بوود و گوڕ گرید و له ڕى کامیله‌و بوین خوه‌یشى له زووانه‌یل تره‌ک کاریگه‌رى یا ته‌ئسیر قه‌بووڵ که‌ید؛ وه خوه‌یشى کاریگه‌رى ئه‌و بان ئه‌و زووانه‌یله نه‌ى و جارێگیش له بگیر و بووه‌ن خوه‌ى له ناو چوود و مرێ. زووان مادیش له ئه‌ى چوارچێوه ک هاوردیمن، جیاواز نیه و له ته‌مامى زووانه‌یل ک وه پێشتیوانى قووه‌ت سیاسى له قه‌ڵه‌مڕه‌و ماد زووان ڕه‌سمى بوینه، ته‌ئسیر گرتنه و ته‌ئسیریش نانه و تا ئمڕوویش وه زنێ مه‌ننه. وه تایبه‌ت زووان پارتى(فارسى: په‌هله‌وى ئه‌شکانى)، ک وه ڕاى زووانناسه‌یل وه‌ل زووان مادا له ڕزار زووانه‌یل باکوور خوهرههڵات، له بنه‌ماڵه‌ى زووان ئیرانى جى گرن؛ فره‌تر له زووانه‌یل تره‌ک وه زووان مادى ته‌ئسیر نانه و ئمڕوو شوون پاى ئه‌ى ته‌ئسیره‌یله له زاراوه‌ى ئایینى زووان کورد، که‌فیده وه‌ر چه‌و و دوینیه‌ێد.
هاوزه‌مان وه‌ل ڕمیان و له‌ناوچێن ئیمپراتۆرى ساسانى و بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، وسانیگ نوو ئه‌را زووان کوردى وه دى هات - له‌جاى تره‌ک باسى که‌یم- ته‌نیا کێشه ها له‌یره ئیمه له زووان مادى له دویاییه‌یل ده‌وره‌ى ساسانى به‌ڵگه‌ى نویسیاى له ده‌س نه‌یریم تا وه مویشکافیه‌و له باوه‌تى ڕاى و باوه‌ڕ خوه‌مان باریمه زووان. وه‌لى ئه‌ى باوه‌ته نیه‌وده سه‌به‌ب وه ک نه‌تویه‌نیم بویشیمن: ئه‌ى زووانه له ئه‌و زه‌مانه زووان مادى بویه. وه نسبه‌ى زووان ئه‌و سه‌رده‌مه ک وه پێ نویسیایه و وه‌تنه، له ده‌وران ده‌سڵاتدارى ئیمپراتۆرى، له درێژى 1300 ساڵ ده‌س نه‌خواردگه‌و وه ده‌ژ مه‌نیه‌سه‌ى. وه ئه‌ى نسبه‌یشه ک زووان پارسى پێشکه‌فتیه و وه زووان ده‌رى/ پارسیک هاتیه‌سه جاى و ئاماده‌بوین و ته‌واناى یه گرتیه ک زووان پارسى ئینگه له لى جیاوه‌و بووت؛ وه ئه‌ى نه‌تیجه ڕه‌سین زوییه تویه‌نیم بویشیم : زووان مادى هه‌م پێشکه‌فتیه و ئه‌ى ئاڵشت بوین و گۆێریانه، ده‌س بردیه‌سه ناوى، زووان کوردى له لى که‌فتیه‌سه‌و ده‌یشت.
هیمان نیمه‌ى یه‌کم سه‌ده‌ى 7 زایینى ئه‌و سه‌ر نه‌چوید، ئایین ئیسلام و له‌شکر موسه‌ڵمان وه قه‌ڵمڕه‌و ساسانى ڕه‌قنه کرد و پێشت چه‌ن ساڵ باعیس ڕماننى بوى. بڵاوه‌و بوین ئیسلام له به‌شێگ له‌ى ئیمپراتۆریه له هه‌ر سویک و وه‌ریگه‌و بنووڕیمه پێ، ده‌وران تازه‌ى له ژیان مادى و مه‌عنه‌وى ئه‌را مه‌ردم وه‌ل خوه‌یا هاورد. ته‌واناى سیاسى وه‌رین ک وه چوارچێوه‌ى جه‌برى و جیاوه‌و بوین و نفاق بیناى نریاوید، جى خوه‌ى دایه گه‌ورا زوورێگ ک له سه‌ر بنه‌ماى(وأمرهم شورى بینهم) دامه‌زریا و دروس بوى، دى دین زه‌رده‌شت، ک مۆغه‌یل ئه‌را به‌ڕه‌ژوه‌ندى خوه‌یان و خاوه‌نه‌یل زوور چه‌فتیه‌و کردوین، باوش خوه‌ى واز کرد ئه‌را دین تازه‌ى. ئه‌ى دین تازه دڵبه‌رى بوى ک عه‌ره‌ب به‌دوو و پادشایى قسیسانى ناگان له وه‌رایه‌وه‌ر یه‌ک. له نووڕسن زووانیشه‌و ئاڤێستا، ئه‌وه‌یشه ئاڤێستاى ک وه‌ر له 13 سه‌ده بویه، ته‌ئسیر قویلى له بان مه‌ردم و زووانیان داشتیه، خوه‌ى کیشایه‌ودویا و ئه‌ى ئه‌رک یا واجبه ئه‌را قورئان و زووان قورئانى وه جى هیشت.
دین ئیسلام بڕیگ ئه‌رک و فه‌رزه‌یل وه‌ل خوه‌یا دێرێد، موسه‌ڵمانه‌یل بایه‌سه ئه‌وانه هه چوین زه‌رووره‌ت دینى وه جاى بارن. ئه‌ى ئه‌رکه له دین وه‌رین(زه‌رده‌شت) نه‌ویه و له‌ى باوه‌ته‌و، مه‌ردم بایه‌ته ناوه‌یل ئه‌ى جووره فره‌زه‌یلى، له زووانى نوو بگرتان. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ دوینیم ک گرتنه و ئینگه‌یش وه کارى تیه‌رن.
زووان دینى نوو ده‌نگه‌یلى وه‌ل خوه‌یا هاورد ک له زووانه‌یل ئیران نه‌دوینیانه، له یه گومانى نیه ک کوردى یا فارسى هاوده‌وران وه‌ل ده‌وره‌ى ئیسلامیا بویه. تا ماوه‌ى له وه زووان هاوردن و وه‌تن بڕیگ له ده‌نگه‌یل، هه چوین عه‌ره‌به‌یل، نه‌تویه‌نسنه بارنانه زووان. فارسه‌یل و فره‌ى له نه‌ته‌وه‌یل موسه‌ڵمان تره‌ک، هیمانیش هه‌م نیه‌تویه‌نن چوین عه‌ره‌به‌یل ئه‌ى ده‌نگه‌یله بچڕن یان بارنانه زووان. وه‌لى بڕیگ له شێوه‌زاراوه‌یل زووان کوردى، بێجگه ده‌نگ/ چ :dh/ ئه‌ى دویاى ده‌نگه‌یل وه خاسى تیه‌رنانه زووان. وه جووریگ ئه‌ى ده‌نگه‌یله وه ده‌نگه‌یلى له ده‌نگ ئه‌و زاراوه گووڕانه. ئاڵشتکردن و گووڕانن هه وه‌یه ته‌مام نیه‌ود، به‌ڵکوو بڕ تره‌کیش له‌ى ده‌نگه‌یله ک هان وه‌ل پیت و یا حه‌رف بڕیگ له واژه‌یل چوین(ک/K) یا (گ/G) کوردى وه پیت /ق:q/ عه‌ره‌بى و ده‌نگ زووانى ئه‌ى دین تازه هاوردیه‌سه کوردسان و جى وه جى بوینه‌و جى گرتنه. کوڵ و کوڵوڕ یه‌گ: بلاوه‌و بوین ئیسلام له به‌شێگ له قه‌ڵمڕه‌ویى ساسانى، ده‌فته‌ر ده‌وران پێشکه‌فتن زووانه‌یل ئیران لویلیداو و تا یه‌ک دو سه‌ده‌یش پێشت هاتن ئیسلام، زووان عه‌ره‌بى، زووان وه کارهاوردن و قسیه و ده‌نگ ئایین نوو بوى. وه جیاڵى زووان په‌هله‌وى، عه‌ره‌بى وه زووان ڕه‌سمى، دینى و وه‌تن کاروه‌ده‌سه‌یل و حاکمه‌یل سیاسى ئه‌ڵگه‌ردیا. وه‌لى دویاى یه‌یشه ده‌وران تازه‌ى ئه‌را له نوو جیقدان و گوڕ گرتن ئه‌ى زووانه‌یله(ئارى)، ده‌س وه پێ کرد.
گومان له یه نیه ک زووانه‌یل مه‌ڵوه‌ن به‌شه‌یل سه‌رزه‌مینه نووموسه‌ڵمانه له ره‌ونه‌ق خوه‌یان نه‌که‌فتن؟. ئه‌را یه‌گ زووان دیالۆگ مه‌ردم بوى، گوڕ گرتن و کامیل بوین خوه‌ى له هه‌ڵومه‌رج تازه‌ى ک هاتویگه‌و نواى، له سه‌را خوه‌ى داگرت. له ورایوه‌ر یه‌گ وسان و تویله‌و بوین، زووانه‌یل ئیرانى تا دویاى ده‌وره‌ى ساسانى و سه‌ره‌تاى ئاشکارا بوین ئیسلام. وه‌تنه‌یلى، له ناو خوه‌ى و له هه‌ڵومه‌رجیگ تازه و ده‌وره‌یگیش نوو، وه جوورواجوورى ئه‌ى زووانه‌یله له خوهرههڵات ئیران بویه مه‌مه‌ر یه‌گ زووان تازه‌ى(فارسى نوو) په‌یا بووت، ده خوه‌رئاوایش (کوردى) بایگه دى. هه‌ر کامیان شماره‌ى زاراوه و بن زاراواه دێرن. دویاى بڵاوه‌و بوین ئیسلام، فارسى نوو، زاراوه‌ى بوى ک له بنه‌ماى ڕیشه‌یل فره کوێنه‌ى خوه‌ى وه‌ل زاراوه‌یل تره‌کا ئامیخته بوى و ئه‌ى ئامیخته‌بوینه هه‌تا وه‌ر له ده‌وران ساسانییه‌یل ده‌س وه پێ کردویگ. فارس له کورد ئه‌را زینگه‌و بوین زووان خوه‌یان سوود وه‌رگرتن. ئمجا که‌فتنه جموجویل و ده‌س کردن وه نویسان کتاو. دیاره ک کتاو شاهنامه‌ى أبو منصورى - که خوه‌ى له ناو چێیه و ته‌نیا په‌یشرووێگ له لى ها له وه‌ر ده‌س – ئه‌گه‌ر ته‌نیا کتاو نه‌ود، کوێنه‌ترین کتاوه، وه زووان فارسى نویسیاس(346 کووچى- 927 زایینى) و له نابوودى و له‌ناوچیێن له ئه‌مانویه. کوێنه‌ترین به‌ڵگه یا سه‌نه‌د ده‌سنویس کوردى ده‌وره‌ى نوو چوارینه یا دو به‌یتییه‌یل بابا تاهیر عوریانه، ک سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى یانزه‌ى زایینى له هه‌مه‌دان ئینگه – هگمه‌تانه، پایته‌خت ماد - وه زاراوه‌ى باشوورى، وه‌تیایه. ئه‌ى چوارینه‌یله – بێ وه‌گ ئامانج یا هه‌ده‌فى ئه‌را نزیکه‌و کردن زووانیان وه فارسى گرتویگه وه‌ر- تا ڕاده‌ى ئاڵشتیان کریاس. وه سه‌ر یه‌وه‌و، له یه‌گ بابا تاهیر چوارینه‌یل خوه‌ى وه شێوه‌ى فۆڵکلورى- له ئه‌و ده‌ور وه ناونیشان فه‌هله‌وى(په‌هله‌وى، فه‌هله‌ویات یا په‌هله‌ویات) ناسیاس - وه‌تیه‌سان، هویچ جى گومانیگ نیه.
ئه‌را فێشتر ناسین فه‌هله‌وى تویه‌نیم وه‌تنه‌یل دوکتۆر موعین چوین به‌ڵگه و سه‌نه‌د پێشت وه پێیان بووه‌سیم، ک ئویشى: په‌هله‌وى،"فه‌هله‌وى مه‌ر": 3000 گورانى وه‌تیایه وه یه‌کى له زووانه‌یل وڵات ئیران(جیا له زووان وه‌تن و ڕه‌سمى) وه یه‌ى وه‌زن له وه‌زنه‌یل عه‌رووزى یا وه‌زنى بڕگه‌سازى وه‌تیایه و به‌شێگ له وانه له قاڵب دو به‌یتیێن. په‌هله‌وى یا په‌هله‌ویات وه وه‌زنى تایبه‌ت و چوین گورانى خوه‌نیه‌ید و جاریگیش وه په‌هله‌وى و بازى جاریش ئه‌ورامه، ئه‌ورامه‌ن و ئه‌ورامه‌نانیان وه‌تیه. ئه‌ورامه‌ن(ئه‌ورامه‌نان) وه‌زنى کوێنه‌س له مۆسیقا و هه چوین به‌حر هه‌زج موسه‌دده‌سه ک له‌جێى وه پێ فه‌هله‌ویات وه‌تنه. شایه‌د ئه‌را گرتن ئه‌ى باوه‌ته ک، ئۆرمه‌نان، هه ئه‌و جووره‌ى فارسى(هه‌ورامه‌نان) کوردیه و وه‌ل واژه‌ى(هه‌ورامان) یه‌کێگه، زامه‌ت فره‌ى نیه‌تواید. هه‌ورامه‌نان - هه‌ورامانا = هور = ئامان(هاتنه) = ئان - وه‌خت ئه‌ڵاتن خوه‌ره. وه‌رده‌وام که‌ن و ئویشن: (به‌یانیان) بامدادان(شه‌وه‌کیان)، (ئیواران) وه‌خت نیمه‌ڕووه‌ودویا. هه‌م زانیم وه‌خت شه‌وه‌کى یا نیمه‌ڕووژ، یه‌کى له په‌نج وه‌ختى بویه ک زه‌رده‌شت ئه‌را نه‌زر و نماز، ناسه‌ى ک ئایین و ڕه‌سم تایبه‌تى ئه‌را خوه‌ى دێرێد و به‌شێگ له وه - ک چه‌ن جار دوپاته‌و بووت له ژێر تیه‌ریمه‌ى.
نمو هوره خشه ایته اورود اسپایى! یانى نماز ئه‌را خوه‌ر ک تێژه و ته‌ک دره‌وشێ!
بێگومان ئه‌ى نه‌مازه هه چوین ته‌مامى راز و نیازه‌یل دین زه‌رده‌شتى وه‌ل موسیقاى تایبه‌ت ئویشیه‌ێد و وه ده‌نگ به‌رزیش خوه‌نیه‌ى. چمانى مه‌ردم (نوێژهر) یا (نماز هه‌ورامان) وه پێ وه‌تنه. دیاره ک دویاى بلاوه‌و بوین ئیسلام نه‌زر و نیاز له ره‌ونه‌ق که‌فتیه. وه‌لى نه‌وا(هه‌وا) و ئاواز و گورانى - له ناو مه‌ردم هیمان مه‌نیه - که‌م که‌م وه نه‌واى(گورانى) ئه‌ڵگه‌ردیاس و وه پێیان ئویشن فه‌هله‌ویات ئمانان. له ڕاى م (هوره) ک ئینگه یه‌کى له نه‌وایل و میلۆدیه‌یل ئاواز کوردیه؛ هه ئه‌و (هه‌ورامانان)ه به‌شێگ له ناو خوه‌ى گیردایه و ناوى چوین(ئه‌ڵاوه‌یسى) هه وه‌ى جووره ئاڵشت نه‌ویه. له زاراوه‌یل تره‌ک زووان کوردى نوو تا سه‌ده‌یل 17 و 18 سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ى نویسیاى وه جى نه‌منیه و هه‌ر چ هه‌س، فۆڵکلۆره. بێجگه له یه‌گ گوزه‌یشت زه‌مان، وه‌تن ده‌م وه ده‌م ئاڵشت و ئووڵشتى له ناویان دروس کردیه و ڕه‌نگ بنمایه‌ى خوه‌یان له لێیان سڕیاسه‌و، ک ئینگه ڕه‌نگ زووانى دیارى وه خوه‌یان گرتنه. له بنمایه‌یل دروسکه‌ر فۆڵکلۆر ئه‌وه‌گ ئاڵشت نیه‌ود، جه‌وهه‌ریه و تا وه‌ختى ک نویسیه‌ید، شکڵ و ڕیختى وه گیشتى ده‌س ئاڵشت خوه‌ید و وه ڕاسیش هه‌ر له‌ى بووته‌سه ک زووان کوردى له زاراوه‌یل و وه‌تنه‌یل تره‌ک خوه‌ى له سه‌ده‌ى سه‌ره‌تایى ئیسلام، چێشتى ئه‌و ده‌سمان نیه‌ید. بارووه‌زع ئینگه‌ى زووان کوردى، له ئه‌نجام بڕیگ هووکاره‌یل و فاکته‌ر سیاسى و جه‌مگایى و دینییه. وه ڕاى م ئاخرین فاکته‌ر(دین) له گێشتیان کاریگه‌ریى فره تر بویه؟. ئه‌را یه‌گ دویاى بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، کورد وه حه‌دى وه دین و ئایین نوو عه‌لاقه نیشان دا، ک زانایل کورد، ته‌مام تواناى خوه‌یان ئه‌را فامین و یاى گرتن و گوڕ داین وه ئایین ئیسلام وه کاربردن و ده‌س له هه‌موو چێشت شوورتن. دیاره ک ئه‌ى کاره مه‌به‌س و ئه‌نگیزه‌ى فره وه قووه‌تى تواید؛ شییه‌و کردن و له‌یه‌کادانى، ئه‌رک یا واجب زانایل علم یا زانین تاریخه. وه‌تیم ک دوبه‌یتییه‌یل بابا تاهیر، کوێَنه‌ترین به‌ڵگه و سه‌نه‌د نویسیاى کوردى وه ده‌س هاتى، هساو بووت. وه‌لى وه ڕاسى ئه‌ى جووره به‌ڵگه‌یلى ئه‌را نه‌مه‌نیه‌سان و له ناو چێینه؟
ژینۆساید و گام دویم کورد
شۆڕش شاواز: ژینۆساید واژه‌یگه وه ماناى کوشتار و قه‌ڵقام ئایه‌مه‌یل وه ده‌س دژمنه‌یل ئینسانیه‌ت وه ڕه‌وێشت ده‌سه جه‌مى و ... ، ئه‌ى واژه له به‌ند شه‌شه‌م قانوون دادگاى نۆرۆنبرگ له‌یوا ماناى کریاس و تاریفێ کردنه:(ژینۆساید له هه‌قیقه‌تێ ژێرپا کردن هقووق ده‌سه‌جه‌مى و کوشتن ئایه‌مه‌یله ئه‌را بێ به‌ش کردن و ئینکاریان له هه‌ق ژیان؛ ژینۆساید وه ماناى بویچگه‌و کردن و سووکه‌و کردن که‌رامه‌ت ته‌مامى ئینسانیه‌تیشه. ئه‌ى کردار گه‌نه، فه‌رهه‌نگ و شارسانى جه‌مگاى به‌شه‌رى نه‌یده ژێر پا و بکه‌ره‌یلیشى له وه‌رایوه‌ر ئینسان و ئینسانیه‌ت وسن).
وه ئه‌ى به‌ند قانوونییه، کوشتن ده‌سه‌جه‌مى قه‌یه‌خه کریا و هه‌ر که‌سێگ بووده ئه‌سپاو و مه‌مه‌ر ئه‌نجام ئه‌ى کاره وه تاوانبار ناسیه‌ید و بایه‌ت له دادگاى ناوده‌وڵه‌تى، دادگایى بکریه‌ید؛ له تاریخ 9/12/1948 له ڕیگخریاى نه‌ته‌وه‌یل یه‌کگرتى چوین قانوونێگ قه‌بوول کریا، دویایشى چوین بنیاته‌یل سه‌ره‌کى مه‌حکووم کردن و تاوانبار زانسن ژینۆساید چوین کردارێگ دژ وه ئینسان له قه‌ڵه‌م دریا و هاوریاگه هساو.
دادگاى ناوده‌وڵه‌تى له تاریخ:28/5/1951 له جاڕنامه‌ێگا له‌یوا هارود و وه‌ت: ئامانج وه ڕه‌سمى ناسین ئه‌ى په‌یماننامه‌سه و وه دادگا کیشان وه‌رپرسه‌یل تاوانباره و وه جه‌زا دانیان له چوارچێوه‌ێگ قانوونه‌یل ناوده‌وڵه‌تى. له سه‌ر ئه‌ى خاڵیشه پا دریه‌یده گه‌ز، ک هه‌ر ڕه‌فتارێگ بووده مه‌مه‌ر ژێرپا کردن قه‌وڵ و قه‌راره‌یل ناوده‌وڵه‌تى ده‌وڵه‌ته‌یل و ده‌سڵاتیان، چوین کارێگ دژ وه به‌شه‌ر هساوه‌و ئه‌و ده‌وڵه‌ت و ده‌سڵاتیشیه له وه‌رایوه‌ر ته‌مامى جیهان، به‌رپرسه و بایه‌ته جوواو به‌یده‌و. ئینگه وه‌ى کوڵه تاریخه‌گ له سه‌ر ژینۆساید وه‌تیمن، یه خاس دیاره ک کورد(باشوور) هه له وه‌خت دروس بوین ده‌وڵه‌ت عیراق که‌فته وه‌ر ڕه‌پووڵ ئه‌ى کاره‌سات تیه‌ڵه‌گ ناوى ژینۆَسایده!. دویاى ئه‌ى هه‌مگه ئینکاره‌گ وه سه‌رى هاوردن و بویه قوروانى زوورداره‌یل دونیا و سه‌رمایه و به‌ره‌ژوه‌ندى ده‌وڵه‌ته‌یل مهڵههم ئه‌را(ده‌سڵاتداره‌یل) ئه‌ى کوشتن و بڕین و له ناو بردنه کورد بوى. ئه‌ى قانوونه نه ئه‌را کورد نریاویگ و نه ئه‌راى هساو کریا و نه چمانى به‌شێگ له دونیا ئایه‌مه‌یل بوى، کورد بوى و ژان کیشان و بێ ده‌نگى ته‌مامى جه‌مگاى جیهانى و تاسانن ئه‌و بان هاتن ده‌نگ ئه‌ى ئایه‌مه‌یله وه ناو کورد!. وه هه‌ر هاڵ دویاى ئه‌ى هه‌مگه بى به‌ختى و نامه‌ى و نه‌هاته، له چه‌ن ڕووژ گوزه‌یشته، کورد تویه‌نس په‌ڕه‌ى نوو ئه‌را خوه‌ى به‌یده‌و ئه‌ى په‌ڕه‌ى نوو وه ڕه‌سمى ناسین ژینۆساید کورد بوى، له لاى دادگاى ته‌میز ده‌وڵه‌ت فیدرال عیراق!. ئینگه یه‌گ بایه‌ته بزانیمن یه خوه‌ى ده‌سکه‌فت گه‌وارێگه‌و، ک ملله‌ت کورد وه خوین و ئاواره‌گى و ... خوه‌ى هاوردیه‌سه‌ى ده‌س. له لاى تریشه‌و بایه‌ته ئه‌را یه هه‌وڵ بریه‌یدو کار بکریه‌ید، ئه‌ى به‌ڵگه بچووده قوناخ تره‌ک و له نه‌ته‌وه‌ى یه‌کگرتیش ئه‌ى تاوانه ک له هه‌ق ملله‌ت کورد کریاس، چوین (هۆلۆکۆست) ملله‌ت کورد بناسیه‌ید. ئمجا بایمه سه‌ر یه‌گ که‌مى له ژینۆساید بویشمین و بزانیم وه‌ل دروس بوین ده‌وڵه‌ت عیراقا له ساڵ 1921 تا له ناو چێن ڕژیم به‌عس هه‌ر وه‌رده‌وامویه. له ئه‌نجام ئه‌ى لافاوه‌گ کورد که‌فتیسه وه‌رێ هه‌ر جووره ژینۆساید قه‌ومى، فه‌رهه‌نگى، نه‌سل کوشى، ... یانه‌گ وه‌تیم ته‌مامى وه‌ل یه‌کا وه سه‌ر کورد هاوریاس و خاسیش وه ڕیه‌و بریاس. ته‌مامى ده‌وڵه‌ته‌یلیش له وه‌رایوه‌رى ده‌نگ خوه‌یان نه‌کردنه، خوو مه‌مه‌ره‌گه‌یش خاس دیاره ک چه‌س!؟ ئینگه‌گ کورد تویه‌نس وه به‌ڵگه‌و سه‌نه‌ده‌و ئه‌ى تاوان گه‌ورا ک وه درێژى تاریخ دامه‌زریان عیراق و دان و سه‌نن سیاسى ده‌وڵه‌ت عیراق وه‌ل ده‌وڵه‌ته‌یل تره‌کاس، له ژێر ئه‌و هه‌مگه په‌رده‌یل تیه‌ریکه درارێگه‌ى و بێگوناهى و ده‌نگ مه‌زڵوومیه‌ت کورد بڕه‌سنێگه‌ى دونیا. گام دویاى یه‌یشه، یه‌سه ک ئه‌گه‌ر هه‌م نه‌توان زوورداره‌یل بکه‌نه‌مانه قوروان به‌ره‌ژوه‌نده‌یل خوه‌یان، وه‌ل دروس کردن لۆبى گه‌وارایگا له ته‌مامى باوه‌ته‌یل هه له سیاسى تا فه‌رهه‌نگى و ... ئه‌ى هه‌قه نه‌یلیه‌ید له ناو بچوود و جوواى ئه‌را ئازار و مه‌ینه‌ته‌یل ملله‌ت په‌ژاره کیشمان بگریه‌ید تا له ئاینده نه‌وه‌یل کورد داشتویم و کوردسان هه‌ر بمینێگ.