هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
نیمه‌ی دونیا له‌کن!
به‌دران ئه‌حمه‌د حه‌بیب - ئه‌ڵگه‌ردانن: شۆڕش شاواز
(خودا له قورئان له له‌ک ناو هاوردیه)، مه‌موم ئه‌سعه‌د پێیا ڕیچه‌رمگێ بوی له ناو ئاوایی ئیمه، ئه‌وی له‌یوا وه‌ت. ئه‌و ئاواییه وه بۊش له‌کی قسیه کردن، له ده‌یشت و هاواری هه‌ولیر بوی، ک فره له نیشته‌جێیه‌‌لێ هه‌ژار و که‌م ده‌س بۊن و وانه‌یش ک له لیان ده‌رس خوه‌نۊن له ناو شاره‌یل ئه‌را خوه‌یان نیشته‌جی بۊن. مه‌موم ئه‌سعه‌د ئه‌رایه‌گ بسه‌ڵمنێت قسیه‌گه‌ی ڕاسه، ئایه‌ی له قورئان هاورد و له‌یوا وه‌ت:(الم نشرح لک صدرک) و ئمجا له دۊای یه‌یشه:(و رفعنا لک ذکرک).
ئیمه ئه‌و وه‌خه‌ته مناڵۊمن و وه‌ختی یه ژنه‌فتیم، ماقمانه‌و برد!. تازه چۊمنه مه‌دره‌سه و زانایی فره‌ی نیاشتیم ک بزانیم ئه‌ی ده‌لیله ڕاسه یا چه‌فته؟ تاتگم هه‌میش وه‌ت:(له‌که‌یل له ته‌مام دونیا بڵاوه‌و بۊنه و هه‌ر کوڕه بچید له‌کێ ته‌قییه‌ده پیدا). ئیمه مناڵه‌یلیش له‌ی قسیه فره خوه‌شمان هات و زه‌و‌ق ئه‌رای کردیم!. ئینگه هه‌ر وه‌خت که‌فمه‌و هۊر ئه‌و ڕووژگاره و ئه‌ی قسیه‌یله که‌فیده‌و هۊرم، یه‌ی بسکه خه‌نه‌ی گریدم و ساده‌گی تاتگم ئه‌سعه‌د و گێشت مه‌ردمان دیه‌که‌گه‌مان من خوه‌شحاڵه‌و که‌ید. ئه‌وی پێیای نه‌خوه‌نه‌واره بوی، وه‌لی هه له سه‌ر تا وه پای قورئان هه‌میشه هاورده‌ی زووان و له به‌رێ بوی، هه‌ر چه‌ند مانایشێ نه‌زانس و شایه‌د ئه‌ی خوه‌نینیشیه ئه‌را وه بوی ئه‌ی به‌ڵکو چێشت تره‌ک له ناو قورئان له سه‌ر له‌ک په‌یا بکه‌ید. ساڵه‌یل چێ و که‌م که‌م له یه ئه‌وڕه‌سیم ک چێشته‌یل ئه‌ڵاجه‌وێگ له سه‌ر له‌ک ئۊشن، ئه‌وه‌یش له ناو مه‌ردم کوردسان خوه‌مان. جوورێگ بوی ک من له هه‌ر جای به‌وه‌تام من له‌کم وه پیم خه‌نسن و ئه‌ی مه‌سئه‌له‌یشه فره ئه‌رام گرانوی و دڵنگرانم کرد. له ده‌وران جایڵی به‌شێگ له وه‌تنه‌یل له ناو مه‌ردم له‌ک گرده‌و کردم و تواسم له مه‌جله‌یگ ده‌رێ بخه‌م، وه‌لی یه‌کی له پێیایل سه‌رناس و گه‌ورای له‌ک وه پێم وه‌ت: ئه‌ی کاره نه‌که، منیش وه قه‌وڵی کردم تا نه‌ومه مایه شه‌رمه‌زاری له‌که‌یل. فره له حه‌کایه‌ته‌یل له باوگ و داڵگم ژنه‌فتم وه هۊرم تیه‌ید یه‌کێ له وانه ئه‌فسانه‌ی بوی ک یه‌ی نه‌فه‌ر له‌ک خودا فه‌روی ده‌ید، ک داسانه‌گه‌ی له‌یواسه: وه‌رز وه‌هاره بڕیگ له خێزانه‌یل له‌ک باڕ که‌ن و چن ئه‌را کوێه‌سان تا له ژێر سییه‌ماڵ ژیان بکه‌ن، ڕووژێگ قه‌رار ده‌ن ک جێ خوه‌یان ئاڵشت بکه‌ن( ئه‌ڵبه‌ته یه بۊشیمن له ژیان گه‌رمه‌سیر و کوێه‌سان له وه‌رز وه‌هار هه‌ر هه‌فته‌ی یا خوو پانزه ڕووژ جارێگ مینگه ئاڵشت که‌ن_ ئه‌ڵگه‌رن) ئمجا ده‌واره‌یل خوه‌یان جه‌مه‌و که‌ن و بار و به‌نه‌ی خوه‌یان نه‌نه‌و کوڵ چاروا و که‌فنه ڕیا. له‌ی وه‌خته‌گ که‌فنه ڕیا، واران که‌ی که‌م، ئینگه که‌م و ده‌س که‌یده واران وارین و بووگه ڕفت. ئه‌ی واران وارینه بووگه هاوکاریه‌گ وه پیان نه‌خوه‌ش بووت و نگرانن. له روی ناچارییه‌و چن ئه‌را لای رێچه‌رمگێ زانا ک وه پێ ئۊشن:(مامو ته‌ک) تا به‌ڵکم ڕی چاره‌ێگ ئه‌رایان په‌یدا بکه‌ید!. پێیای زانایش وه‌خت ئه‌وان دۊنێد، چووده‌و بان به‌رزیگ و وه ده‌نگ گه‌ورا چڕیگ:(واران مه‌واره، مه‌واره ئیمه بار نمه‌که‌یم)، ئمجا ئه‌و وه‌خته وه‌ر که‌یدو مه‌ردمه‌گه‌ی و ئۊشیێد:(شوه‌ی شوه‌ی، ده‌نگ دار و چووتان نای) بکه‌فنه ئه‌ی دووڵاو، وه دوول، وه بێده‌نگ و بێ کرچه بچن، من خوه‌م له‌یره مه‌وسم، خودا وه دوا و ستایش سه‌ری گه‌رمه مه‌که‌م. ئه‌ڵبه‌ت هه‌ر چه‌ن ئه‌ی داسان فێشتر لای ها وه هه‌نکه‌و، وه‌لی له کوردسان وه هه‌ر که‌س ک فره بزانێد وه پێ ئۊشن:(هه‌ر چوی له‌کێگ زاناس). له‌که‌یل هه‌چۊن فره‌ی مه‌ردم کورد له یه‌ی ژیان ئێلی و هووزی و فره ساده و دۊر له شارستانییه‌ت(ده‌سڵات) ژیان خوه‌یان بردنه‌سهو سه‌ر و فره‌ی زاناییان وه گێشتی له سه‌ر ئه‌شیره و ئیڵه.
له‌که‌یل له چ تاریخێگ له ناوچه‌ی لوڕسان(باشوور خه‌ورئاوای ئیران) نیشته جێ بۊنه؟
خاس دیار نییه، وه‌لی ئه‌ی ناوچه له زه‌مانه‌یل فره قه‌دیمه جێ ژیان ئه‌وان بۊه. وه مه‌مه‌ر جه‌نگه‌یل ئیران و عوسمانی له‌که‌یل له ناوچه‌یل تره‌ک کوردسان کووچ و بار کردنه‌و جێ خوه‌یان وه جێ هێشتنه. له کوردسان باشوور(عیراق) له سنور ناوچه‌ی خانه‌قین ئاواییهیل له‌ک نشین هه‌ن تا ڕه‌سیگه که‌رکووک و هه‌ولیر، هه‌تا له ده‌وربه‌رێ موسلیش ئاواییهیل له‌ک هه‌ن. تاریخ نۊس مه‌یشوور نامدار مه‌حه‌مه‌د ئه‌مین زه‌کی له کتاو خوه‌ی وه ناو کوڵ کریایی تاریخ کورد و کوردسان ئۊشێ:(له باکوور کوردسان(تورکیا) له نزیکی شاری ئه‌ده‌نه له‌که‌یل نیشته‌جێ بۊنه. بێگومان تا ئینگه بۊش له‌کی خوه‌یان له هۊریان چێیه یا ئاڵشت بوی وه بۊسه کرمانجی، هه‌ر ئه‌و جووره‌گ له باشوورکوردسانیش بۊشیان ئاڵشته‌و بۊه‌و ئینگه وه بۊش سورانی قسیه که‌ن. له ئاوایی ئیمه ئه‌وسا ک من مناڵ بۊم، ڕیچه‌رمگه‌یل و وانه‌گ وه عومر گه‌ورا بۊن وه بۊش له‌کی قسیه کردن، وه‌لی دۊای وه‌گ شووڕش ئه‌یلول(١٩٦١_١٩٧٠) وه پا بوی و مه‌رسه‌یل کوردی واز بۊن و ده‌س کریا وه کوردی نۊسان، ورده ورده بۊش له‌کی له هۊره‌و چێ. وه ڕای من مه‌مه‌ر سه‌ره‌کی بڵاوه‌و بۊن له‌که‌یل له ناوچه‌یل کوردسان و جیا وه بۊن له ماوه‌و میلکان خوه‌یان وه شه‌ڕه‌یل زه‌مان صه‌فه‌وی و عوسمانی په‌یوه‌ندی دێرێد. وه تایبه‌تی له ده‌وران حکوومه‌ت که‌ریم خان زه‌ند، له کتاو(داغستان من) ره‌سول حه‌مزه ئۆف داسانه‌یل فره‌ی له باوه‌ت له‌که‌یل هارودیه، له‌سه‌ر‌‌وانه‌وه ئۊشی:(له داغستان گرووپێگ وه ناو له‌ک ژیان که‌ن ک نزیک وه ٥٠هه‌زار که‌سن. یانه مناڵه‌یلێگ دێرن ک هێمان زووان یای نه‌گرتنه و بڕیگیش له لیان زووان داڵگی و باوگی خوه‌یان له هۊره‌و بردنه). له‌که‌یل زرۊه‌یتیان که‌مه، وه‌لی وه‌ی حاڵه‌و له فره ناوچه‌یل دونیا بڵاوه‌و بۊنه. فه‌قیری و هه‌ژاری و سه‌ختی ژیان وه مه‌مه‌ر یه‌گ جێ نیشته‌جێیان کوێه‌سان سییه‌س و کار کشت و کاڵ له ناوه خاس وه به‌ر نیه‌تیه‌ید. ئه‌وی، هه‌ر وه‌ی جووریشه وه‌رده‌وام که‌ید و ئۊشێ:( له داغستان یه‌ی قسیه یا مه‌سه‌لێگ باوه ک ئۊشن، شاموی واز که‌ید ئاگاد بوو له‌کێگ له ناوێ نایده‌و ده‌یشت).
ئۊشن:(داڵگێ وه مناڵ له‌ک خوه‌ی وه‌تیه: کوڕم تو خوو چید ئه‌را وڵاته‌یل دۊر وه له‌وره ئاش له ناو قاپه‌یل و زه‌رفه‌یل شاری خوه‌ید، ئاگاد بووت ک یه‌کێگ له مه‌ردمان خوه‌مان له ژێر زه‌رفه‌گه خوه‌ی نه‌شارتۊگه‌و)!. ئمجا له‌یره وه یه ڕه‌سیمن ک قسیه‌ی مه‌موم ئه‌سعه‌د بێ مه‌مه‌ر نه‌ۊه ک وه‌ت: نیمه‌ی دونیا له‌که. ئینگه ئمجا باسێگ له باوه‌ت که‌ریمخان زه‌نده‌و(١٧٧٠ تا ١٨٤٩) بکه‌یم و وه شوونیا بچیمم سه‌رچاوه‌یل تاریخی ئۊشن: که‌ریم خان زه‌ند له‌ک بۊه و زوورم سه‌ربازه‌یلێ هه‌م له‌ک بۊنه و شایه‌د هه یه خوه‌ی بۊه‌سه هاوکار یه‌گ که‌ریم خان له جه‌نگه‌یل خوه‌ی سه‌ر بکه‌فید، چۊن له‌که‌یل له جه‌نگه‌ری بۊن و قاره‌مانی ناودارن. که‌ریم خان زه‌ند ٢٨ساڵ وه ئیران فه‌رمانڕه‌وایی کرد، هه‌ر چه‌ن خوه‌نه‌واریش نیاشت، وه‌لی له باوه‌ت یه‌گ هۊر و وریایی و زه‌کاوه‌ت خاسێگ داشتیه، سه‌رکه‌فتنه‌یل فره‌ی هاوردیه‌سه ده‌س. له شه‌ڕ و مه‌یدان جه‌نگ فره قاره‌مان و نه‌ترس و توان بۊه وه جوورێگ ئه‌وانه‌گ وه‌لیا شه‌ڕ کردن، ته‌مامیان له مه‌یدان کرده‌و ده‌یشت. له که‌ش ئه‌ی نه‌ترسیشه، که‌ریم خان ئایه‌م وه گوه‌زه‌یشت بوی. له شوون وه‌گ له وه‌رایوه‌ر دوژمنه‌یل خوه‌ی سه‌رکه‌فت، ئمجا ئه‌وانه‌گ که‌فتنه ده‌سێ یا که‌فتنه ژێرده‌سڵاتێ وه‌خشیان و ژیانیان خسه ئاسایش له لای خوه‌یه‌و. یه خوه‌ی یه‌کێگ له وژیایترین ئه‌خڵاقه‌یل ئینسانی، ئه‌ی پێیای گه‌وراسه. ئه‌را یه‌س له ناو کوردیه‌ل ئه‌ی ناوه وه‌ل سه‌ڵاح دین ئه‌یوبی و مسته‌فای بارزانیا ناوێ تیره‌ن و که‌ریم خان زه‌ند یه‌کێ له ئه‌ی سێ پێیای گه‌وراسه ک ناوێ به‌ن و شاقزی وه پێیه‌و که‌ن. دۊای٢٣٠ساڵ حه‌کایه‌ته‌یل و داسانه‌یل ک وه که‌ریم خان په‌یوه‌ستن و له سه‌ر گوزه‌یشت و دادپه‌وه‌ری و شایسته‌گی خوه‌یه، هێمان ها له سه‌ر زووانه‌یل ک له ده‌وران فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌وی مه‌ردم له رێفاه و ئاسایش ژیان کردنه و ژیان خاسێگ داشتنه. له کتاوه‌یل تاریخی داسانێگ دۊنیه‌ید ک نیشان ده‌ید چه‌نێ که‌ریم خان ئه‌را پاسه‌وانی و نوا گرتن له یه‌گ ماڵ و مناڵ خه‌ڵک له ناو نه‌چوود، هه‌میشه خفه‌ت خواردیه: ڕووژێگ بازرگانێگ په‌نا به‌یده که‌ریم خان و ئۊشێگ:( دز کاروانه‌گه‌ی چه‌پاو کردیه و هۊچ ئه‌رای نه‌یشتیه!. که‌ریم خان له جووا ئۊشێ: ئه‌نوی تو له کووڕه بۊد؟ بازرگان ئۊشی: خه‌فتۊم. که‌ریم خان وه خه‌یزه‌و توڕه‌ییه‌و ئۊشێ: ئه‌را خه‌فتۊد؟ بازرگان له جوواو وه‌ت: قوروان له‌یوا خه‌یاڵ کردۊم تو هایده خه‌ور!. ئه‌ی جوواو بازرگانه، که‌ریم خان ژێربانه‌و کرد و فه‌رمان دا هه‌ر چێ زه‌رد بازرگانه له ماڵ خوه‌ی بنه پێ. ئه‌را من ئه‌ڵاجه‌وی بوی له کتاوێگ ک گورانییه‌یل فولکلوور کوردی ک له‌ی ٢٥ ساڵه گرده‌و کردنه، ناو که‌ریم خان زه‌ند ها له ناو ئه‌ی گورانییه‌یله!. له گورانێیه‌یل جاێلێگ ک دڵداسه یاڕیگ و له لێ توریاس، له خودا تواید ک که‌ریم خان هه چوی نۆینه‌رێگ خوه‌ی ئه‌رایان کل بکه‌ید تا وان وه‌ل یه‌کا دوسه بکه‌ید:(خوای ژووری سه‌ر، که‌ریم خانی له‌ک قاسید بنیری، بمانکاته‌و یه‌ک). جار تره‌ک یادوه‌ریه‌یل من به‌یده‌و ئه‌را ناو ئاوایی. ده‌م و ڕوی ساد و ڕاسگانی مه‌موم ئه‌سعه‌د دۊنم ک وه‌توی:( کوڕم پێیایل گه‌ورا فره لیان له‌ک بۊنه). ڕاسه‌گه‌ی بتواین من خوه‌م ئه‌ی قسیه نه‌ژنه‌فتمه له ده‌م مه‌موم ئه‌سعه‌د، وه‌لی مه‌موم کوڕێگ داشت ک دوس و هاو مه‌دره‌سه‌ێی ئیمه بوین ئه‌وی وه‌تنه‌یل و ئه‌ندیشه‌یل باوگی ئه‌رامان هات وه‌تانه‌و ئیمه‌یش خوه‌شحاڵه‌و بۊمن. مناڵۊم ک تازه له ئاوایی وه شار هاتۊمن، یه‌ی کتاو کوردی که‌فته ده‌سم ک چوارینه‌یل باباتاهێر عوریان له ناوێ وه بۊش سورانی دریاۊد له چاپ. له ئه‌و کتاوه ده‌ق که‌ڵهوری ئه‌و شعره‌یلیشه هاوردۊن، ئه‌و زه‌مانه هێمان بۊش باپیرما و نه‌نه‌گم له هۊرموی. یه‌کێگ له ئه‌و چوارینه‌یله ک وه هه‌مان بۊش خوه‌ی بوی، بێ وه‌گ هه‌وه‌جه وه یه داشتووم ته‌ماشای سورانییه‌گه بکه‌م و بزانم ئه‌ڵگردیانه‌گه‌ی چه‌س؟ ته‌مام فامیمه‌ی. له‌و ڕووژه‌و ته‌مامی چوارینه‌یل ئه‌را باپیرم خوه‌نسم و ئه‌ۊش وه‌ل خوه‌نسن منا، ئه‌سر له چه‌وێ هاته‌و خاور و هه گێرس، ئه‌و مانای ته‌مام چوارینه‌یله‌گه زانس و چێێه ناو خه‌یاڵه‌یل خه‌ۊه‌و...!؟. له یه گومان نه‌یرم ک بڕیگ ئۊشن ده‌ق وه‌تیا چوارینه‌یل باباتاهێر له‌کییه بۊنه دۊر له واقعییه‌ت بووت. پێیایل گه‌ورا فره لیان له‌ک بۊنه. ڕۊداگه‌یل سه‌ر ڕی ژیان بازێگ جار فره ئه‌لاجه‌ۊن!. ئیمه‌ک ئاوایی هێشتیمه جێ، وه هاتیم ئه‌را هه‌ولێرله‌و مه‌د‌ره‌سه‌یگ من له ناوێ ده‌س خوه‌نیم ناوێ باباتاهێر بوی!؟. ئه‌ی زه‌مانه له روی هس مناڵیه‌و من فره خه‌یاڵ په‌روه‌ر بۊم. وه‌لی زه‌مانێگ جه‌نگ عیراق و ئیران ده‌س وه پێ کرد، ناو مه‌د‌ره‌سه‌گه ئاڵشت کردن. فه‌رمانێگ له به‌غدا هات ک وه‌ت: ناو ئیرانی له وڵات عیراق نه‌بایه‌ده له روی هۊچ تابلۆێگ بنۊسیه‌ید، هه‌تا له کتاوه‌یل کوردیش ئه‌گه‌ر یه‌ی که‌لیمه هاوبه‌ش له زووانه‌یل کوردی و فارسی بۊاتا ک فره‌یشن، پێۊسته له جێ وانه که‌لیمه‌ی عه‌ره‌وی بنۊسیه‌ید.