هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
ئه‌را کرماشان پایته‌خته؟
شوڕش شاواز: ماوه‌ێگه فچ گوڕێگ له ناو سه‌رداڵه‌یل کورد له کوردستان ئیران له سه‌ر یه‌گ کرماشان بایه‌سه بووده پایته‌خت کوردستان هه‌س!. ئێرنگه ئه‌وه‌گ جی باس کردنه یه‌سه ک که‌مێگ شییه‌و بکه‌یمن ئه‌را دویای ئه‌ی هه‌م گه ساڵه له‌یوا هویرێگ که‌فتیه‌سه‌و هویر ئه‌ی برایل ئه‌زیزمانه.
له چه‌ن باڵه‌و باس له سه‌رێ که‌م و توام چه‌ن مه‌مه‌رێگ له لێ تا ئه‌و هه‌نازه‌گ هویرم بڕێد له بانێ بارمه‌و دوڵ.
خوو گێشتمان خاس زانیم کورد ته‌نیا ده‌ردێگ دێرێد یه‌سه ک بووده ده‌وڵه‌ت، ئه‌را یه‌یشه خوه‌ی داس له ئاو و ئاگر وهێمان وه‌و جووره‌گ تواێد ئه‌ی چێشته وه ده‌سێ ناتێه.
له‌باره‌ێ کۆمار مه‌هاباد فره وتیایه و باس کریاس، وه‌لێ ئه‌وه‌گ بویه بایس یه‌گ ئه‌ی کۆماره بڕمێد هه‌ر گریه دانێ وه ده‌سه‌یل خارجی و... نه‌یشتیه ئه‌ی کۆمار ساوامانه سه‌ر بگرێد. وه‌لی ئه‌وه‌گ هێمانیش فره لیمان له لی خافڵیم یه‌سه: جی وهرپا کردن ئه‌ی ده‌وڵه‌ت کوردیه له مووده‌ی ژئۆئستراتژیک هه‌ڵ نه‌که‌فتوی ئه‌را جی دهوڵهتێگ!.
له‌یره جی دێرێد له قسیه‌ی گه‌ورا پیای ئاینی "ئمام عه‌لی" یاێ بکه‌یمن ک وه‌ختێگ وه‌سیه‌ت که‌ێده حوسه‌ین کوڕێ و وه پێ ئویشێد: رووڵه! م وه‌ل خوه‌نستن مێژوو و ئه‌و له‌یه‌که‌ودانه‌یل و هویره کردنه‌یله‌گ له باره‌ێ داشتم، وه ئه‌وجا ڕه‌سیم که چمانێ وه‌ل باوگ و باپیره‌یلما ک وه‌چه‌و نه‌ویمه‌یان، ژیاویم و ئه‌را ئێرنگه‌ی خوه‌م وه کاریان هاوردم و ئه‌وقه‌ره‌یش له سه‌ر ئیسه‌ی ژیان خوه‌م و جه‌مگا وه هووشیاریه‌و نووڕیم، زانستم دویاڕووژ چینه‌یل دویاێ ئیمه چوین توان بژیه‌ن!؟ خوو ئمجا ڕووله! هه ئه‌و کاره‌گ من ئه‌نجامی دام، تۆنیش په‌یڕه‌وی بکه تا بتویه‌نید ژیانێگ خاس داشتوید.
خوو ئێرنگه وه ئه‌ی هاڵه‌و، بایه‌د گشت سیاسه‌تمه‌داره‌یل ئیمه ک توان بوونه ده‌وڵه‌ت که‌م تا فره له مێژوو بزانن!.
نموونه‌ێ تیه‌رم، له سلێمانی، شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی، دهوڵهتێگ دامه‌زران و فره له لیمان هێمانیش مه‌مه‌ره‌یل و فاکته‌یل سیاسی، که‌یمنه ده‌سپێچگێ ئه‌را له ناو چێن ئه‌ی ده‌وڵه‌ت کوردیه!. وه‌لی له یه خافڵویم، جوگرافیای سلێمانی ئه‌را ده‌وڵه‌ت گۆنجیاێ نیه و ئاخرێ له به‌ین چێ و مه‌مه‌ر سه‌ره‌کییشی هه یه بوی ک ئه‌ی جییه میژووێگ فره کوینه له ژیار شارستانیێگ ئه‌را یه‌گ ده‌وڵه‌تێ وه پێ پێشت به‌سێگ نه‌ێاشت. ئمجا بزانن له ئاخره‌یل سه‌ده‌ی گوزه‌یشته‌یش، وه‌ختێگ ڕاپه‌ڕینێگ له ساڵ ١٩٩٠ له کوردستان عێراق وهرپا کریا و هه‌رێم کوردستان هاته دی و دو ئیداره دروس بوی، ئمجا هه‌م سلێمانی نه‌تویه‌نست ده‌وام بارێد و ده‌وڵه‌ت و دام و ده‌زگایلێ چی ئه‌را هه‌ولێر!. ئه‌را؟! وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ هه‌ولێر هه ئه‌و ئه‌رباییلۆه بویه ک جی دسه‌ڵات و له بان ڕێ ئه‌وریشم بوی و ئه‌و فاکته‌یله‌گ هه‌ر دهوڵهتێگ تواێد له جۆگرافیای هه‌ولێر بویان.
ئمجا نموونه‌ێگ تره‌کیش تیه‌رم: له یه‌کیه‌تی کۆماڕه‌یل شه‌وره‌وی جاران، هه‌م هه‌رێمێگ وه ناو کوردستان سوور دامه‌زریا، وه‌لی ئه‌ی هه‌رێم کوردییشه، شه‌ش ساڵ فێشتر نه‌تویه‌نست ده‌وام بارێد!. له‌ی مووده‌و ک پایته‌خته‌گه‌ی کردنه لاچین ک ئه‌وسا ئاوایی بوی و جی ده‌رتانیگ ئه‌را باڵ کیشان دهوڵهتێگ نه‌ێاشت و ئاخریش له ناو چێ. ئمجا له کوردستان تورکیه‌یش، کورده‌یل تواستن کۆمار ئارارت (ئاگری) دامه‌زرنن. وه‌لی له‌وریشه له‌ی مووده‌و ک له پای کویه‌ی ئارارات بوی و جێیه‌گه‌ی ئه‌را تهکهودان دهوڵهتێگ خاس نه‌وی، ئه‌ویش له ناو چێ!.
ئێرنگه ئه‌گه‌ر خاس بنووڕیمن، دوینیمن جێیگ چوی به‌غدا ک ها نزیک بابل، هه جی ده‌وڵه‌ته و ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌یل و فاکته‌یله‌گ هه‌ر دهوڵهتێگ تواێد له ناو خوه‌ی دێرێد و گشت دونیا ئه‌رای ده‌و که‌ێد تا له لێ به‌ش بوه‌ێد.
ئمجا تیه‌یمه‌و سه‌ر کرماشان، ک ئه‌را بایه‌د پایته‌خت بوود!؟. هه ئه‌و جووره‌گ گێشتمان زانیمن، دویای ئه‌وه‌گ یه‌کم ئمپراتوری ئاریاییه‌یل وه ناو ماد دروس بوی، سه‌نته‌ر ئۆتۆنۆم خوه‌ی کرده ئکباتانا یا هه ئه‌و هگمه‌تانه‌ی که ئمڕوو له‌یوا ئویشن هه‌مه‌دانه. هه‌ر چه‌ن یه دروس نیه و جوگرافیای ژیار و شوونه‌واره‌یل چوی بێستوین و تاق وه‌سان و په‌رستگاێ ئاناهیتا و ...تد، ئه‌رامان شاتی ده‌ن ک هه ئه‌ی کرماشانه بویه ک ئیمه ناوی به‌یمن، نه هه‌مه‌دان ئمڕوو!.
دویای ئه‌وه‌گ دسه‌ڵات له ماده‌یل وه‌رچه‌رخانێگ وه خوه‌ی دوینێد و که‌فێده ده‌س پارسه‌یل، هه‌ر ئه‌ی پایته‌خته منێده‌ی تا ڕه‌سیگه سه‌رده‌م ساسانییه‌یل!. له ئه‌ی ده‌وران دویر و دریژه‌گ ئاریاییه‌یل فه‌رمانڕه‌وایی کردنه، هه‌ر کرماشان ناوه‌ند ده‌سه‌ڵات بویه و ته‌نیا له پاسارگاد ک جێیگ وه پێ وه‌تنه ته‌خت جه‌مشێد، تاج نانه‌سه‌و سه‌ر، ئه‌وه‌یش وه‌ختێگ به‌راوردێ گریمن دوینیمن، له‌و ناوچه وه مه‌مه‌ر یه‌گ وه یه باوه‌ڕ داشتنه ک کیومه‌رس، یه‌کم ئنسانێگ بویه پا ناسه روی زه‌وی و له نویر هاتیه، ئه‌را نزیک تره‌ک بوین وه خوه‌ر له نزیک ئه‌ی ده‌یشت ڕویته‌ڵ بێاوانه ک تا ڕاده‌ێگ خوه‌ر راس تاوێگه‌و، ئه‌ی کاره کردنه و ئێره ته‌نیا ئه‌را تاج ئه‌و سه‌ر نان وه کارهاوردنه‌سه‌ی و تویه‌نیم بویشیمن ئه‌را کاره‌یل راز و نیاز و معنه‌ویات فێشتره‌ک بویه.
کرماشان و ئکباتانا له یه‌ی باڵه‌و ژیارێگ گه‌ورا چوی عیلام هاوسایه ک ناوه‌ندێ له شووش بویه وهێمانیش زیگۆراته‌گه‌ی هه‌سه‌ی. یه یه‌ی ماڕ‌گه ئه‌را ئاو خواردن و مژین ژیار، له‌ی لایشه‌و نزیکی وه بابل و له سه‌ر رێ بوین ڕێ ئه‌وریشمیش یه‌ک تر له مه‌مه‌ره‌یل بوین وه پایته‌خت بویه. یانێ ئه‌ی ناوچه ئه‌را وه ده‌وڵه‌ت بوین ناوچه‌ێگ ژئۆئستراتژیکه.
دویای هاتن ئسلام و یه‌گ پا نه‌یگه ناو ئیران، دوینیمن یه‌ی ئه‌و دویا چێنێگ له‌ی ناوچه وه‌ره‌و ناوه‌ند ئیران هه‌س. یه دی ده‌س زوورێگ بویه و ئه‌را وه‌گ فه‌رهه‌نگ و ئاریایی بوین له ناو نه‌چوود، ئه‌ی ئه‌و دویا چێنه که‌فتیه‌سه وه‌رێان. ئمجا ئه‌گه‌ر خاس بنووڕیمن، دوینیمن ئه‌را جیگر بوین ده‌وڵه‌ت له ناو ئیران، فه‌رمانڕه‌وایه‌یل چه‌ن جی جیواز کردنه ک هه له ئسفه‌هان تا خوراسان و ته‌به‌رستان و کرمان ... تا ڕه‌سێده ئه‌ی جییه‌گ ئمڕوو ناوێ تارانه و هێمانیش ده‌وڵه‌ت ئه‌و سیستم پاترۆمۆنیک خوه‌ی خاس له ناوێ جی نه‌گرتیه‌و تواێد ئی جی خوه‌یه ئاڵشت بکه‌ێد.
ئێرنگه ئه‌را ئیمه‌ی کورد، کرماشان له باوه‌ت ژیارێگ ئه‌را تهکهودان دهوڵهتێگ وه پێ، له بووت مه‌ردمان کورد فه‌ره‌یگ هان له ناوێ، فه‌رهه‌نگ ده‌ژێگ دێرێد، هاوژیانێ مه‌ردمانێگ له ئاینه‌یل جیا وه جیاێگ ها له ناوێ ک گشت کوردن، جوگرافیای خاس ئه‌را کشتوکاڵ و ماڕگه‌یل سروشتییگ دێرێد، تویه‌نێد وه له وه‌ر چه‌و گرتن ئه‌ی پۆتانسیه‌له پایته‌ختێگ هه‌میشه‌یی ئه‌را کورد بوود و تاقه‌ت سیستم هره‌می ده‌وله‌تێگ داشتوود و نه‌یلێد بڕمێد.
نگاره: ئه‌را کرماشان پایته‌خته؟ ماوه‌ێگه فچ گوڕێگ له ناو سه‌رداڵه‌یل کورد له کوردستان ئیران له سه‌ر یه‌گ کرماشان بایه‌سه بووده پایته‌خت کوردستان هه‌س!. ئێرنگه ئه‌وه‌گ جی باس کردنه یه‌سه ک که‌مێگ شییه‌و بکه‌یمن ئه‌را دویای ئه‌ی هه‌م گه ساڵه له‌یوا هویرێگ که‌فتیه‌سه‌و هویر ئه‌ی برایل ئه‌زیزمانه. له چه‌ن باڵه‌و باس له سه‌رێ که‌م و توام چه‌ن مه‌مه‌رێگ له لێ تا ئه‌و هه‌نازه‌گ هویرم بڕێد له بانێ بارمه‌و دوڵ. خوو گێشتمان خاس زانیم کورد ته‌نیا ده‌ردێگ دێرێد یه‌سه ک بووده ده‌وڵه‌ت، ئه‌را یه‌یشه خوه‌ی داس له ئاو و ئاگر وهێمان وه‌و جووره‌گ تواێد ئه‌ی چێشته وه ده‌سێ ناتێه. له‌باره‌ێ کۆمار مه‌هاباد فره وتیایه و باس کریاس، وه‌لێ ئه‌وه‌گ بویه بایس یه‌گ ئه‌ی کۆماره بڕمێد هه‌ر گریه دانێ وه ده‌سه‌یل خارجی و... نه‌یشتیه ئه‌ی کۆمار ساوامانه سه‌ر بگرێد. وه‌لی ئه‌وه‌گ هێمانیش فره لیمان له لی خافڵیم یه‌سه: جی وهرپا کردن ئه‌ی ده‌وڵه‌ت کوردیه له مووده‌ی ژئۆئستراتژیک هه‌ڵ نه‌که‌فتوی ئه‌را جی دهوڵهتێگ!. له‌یره جی دێرێد له قسیه‌ی گه‌ورا پیای ئاینی "ئمام عه‌لی" یاێ بکه‌یمن ک وه‌ختێگ وه‌سیه‌ت که‌ێده حوسه‌ین کوڕێ و وه پێ ئویشێد: رووڵه! م وه‌ل خوه‌نستن مێژوو و ئه‌و له‌یه‌که‌ودانه‌یل و هویره کردنه‌یله‌گ له باره‌ێ داشتم، وه ئه‌وجا ڕه‌سیم که چمانێ وه‌ل باوگ و باپیره‌یلما ک وه‌چه‌و نه‌ویمه‌یان، ژیاویم و ئه‌را ئێرنگه‌ی خوه‌م وه کاریان هاوردم و ئه‌وقه‌ره‌یش له سه‌ر ئیسه‌ی ژیان خوه‌م و جه‌مگا وه هووشیاریه‌و نووڕیم، زانستم دویاڕووژ چینه‌یل دویاێ ئیمه چوین توان بژیه‌ن!؟ خوو ئمجا ڕووله! هه ئه‌و کاره‌گ من ئه‌نجامی دام، تۆنیش په‌یڕه‌وی بکه تا بتویه‌نید ژیانێگ خاس داشتوید. خوو ئێرنگه وه ئه‌ی هاڵه‌و، بایه‌د گشت سیاسه‌تمه‌داره‌یل ئیمه ک توان بوونه ده‌وڵه‌ت که‌م تا فره له مێژوو بزانن!. نموونه‌ێ تیه‌رم، له سلێمانی، شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی، دهوڵهتێگ دامه‌زران و فره له لیمان هێمانیش مه‌مه‌ره‌یل و فاکته‌یل سیاسی، که‌یمنه ده‌سپێچگێ ئه‌را له ناو چێن ئه‌ی ده‌وڵه‌ت کوردیه!. وه‌لی له یه خافڵویم، جوگرافیای سلێمانی ئه‌را ده‌وڵه‌ت گۆنجیاێ نیه و ئاخرێ له به‌ین چێ و مه‌مه‌ر سه‌ره‌کییشی هه یه بوی ک ئه‌ی جییه میژووێگ فره کوینه له ژیار شارستانیێگ ئه‌را یه‌گ ده‌وڵه‌تێ وه پێ پێشت به‌سێگ نه‌ێاشت. ئمجا بزانن له ئاخره‌یل سه‌ده‌ی گوزه‌یشته‌یش، وه‌ختێگ ڕاپه‌ڕینێگ له ساڵ ١٩٩٠ له کوردستان عێراق وهرپا کریا و هه‌رێم کوردستان هاته دی و دو ئیداره دروس بوی، ئمجا هه‌م سلێمانی نه‌تویه‌نست ده‌وام بارێد و ده‌وڵه‌ت و دام و ده‌زگایلێ چی ئه‌را هه‌ولێر!. ئه‌را؟! وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ هه‌ولێر هه ئه‌و ئه‌رباییلۆه بویه ک جی دسه‌ڵات و له بان ڕێ ئه‌وریشم بوی و ئه‌و فاکته‌یله‌گ هه‌ر دهوڵهتێگ تواێد له جۆگرافیای هه‌ولێر بویان. ئمجا نموونه‌ێگ تره‌کیش تیه‌رم: له یه‌کیه‌تی کۆماڕه‌یل شه‌وره‌وی جاران، هه‌م هه‌رێمێگ وه ناو کوردستان سوور دامه‌زریا، وه‌لی ئه‌ی هه‌رێم کوردییشه، شه‌ش ساڵ فێشتر نه‌تویه‌نست ده‌وام بارێد!. له‌ی مووده‌و ک پایته‌خته‌گه‌ی کردنه لاچین ک ئه‌وسا ئاوایی بوی و جی ده‌رتانیگ ئه‌را باڵ کیشان دهوڵهتێگ نه‌ێاشت و ئاخریش له ناو چێ. ئمجا له کوردستان تورکیه‌یش، کورده‌یل تواستن کۆمار ئارارت (ئاگری) دامه‌زرنن. وه‌لی له‌وریشه له‌ی مووده‌و ک له پای کویه‌ی ئارارات بوی و جێیه‌گه‌ی ئه‌را تهکهودان دهوڵهتێگ خاس نه‌وی، ئه‌ویش له ناو چێ!. ئێرنگه ئه‌گه‌ر خاس بنووڕیمن، دوینیمن جێیگ چوی به‌غدا ک ها نزیک بابل، هه جی ده‌وڵه‌ته و ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌یل و فاکته‌یله‌گ هه‌ر دهوڵهتێگ تواێد له ناو خوه‌ی دێرێد و گشت دونیا ئه‌رای ده‌و که‌ێد تا له لێ به‌ش بوه‌ێد. ئمجا تیه‌یمه‌و سه‌ر کرماشان، ک ئه‌را بایه‌د پایته‌خت بوود!؟. هه ئه‌و جووره‌گ گێشتمان زانیمن، دویای ئه‌وه‌گ یه‌کم ئمپراتوری ئاریاییه‌یل وه ناو ماد دروس بوی، سه‌نته‌ر ئۆتۆنۆم خوه‌ی کرده ئکباتانا یا هه ئه‌و هگمه‌تانه‌ی که ئمڕوو له‌یوا ئویشن هه‌مه‌دانه. هه‌ر چه‌ن یه دروس نیه و جوگرافیای ژیار و شوونه‌واره‌یل چوی بێستوین و تاق وه‌سان و په‌رستگاێ ئاناهیتا و ...تد، ئه‌رامان شاتی ده‌ن ک هه ئه‌ی کرماشانه بویه ک ئیمه ناوی به‌یمن، نه هه‌مه‌دان ئمڕوو!. دویای ئه‌وه‌گ دسه‌ڵات له ماده‌یل وه‌رچه‌رخانێگ وه خوه‌ی دوینێد و که‌فێده ده‌س پارسه‌یل، هه‌ر ئه‌ی پایته‌خته منێده‌ی تا ڕه‌سیگه سه‌رده‌م ساسانییه‌یل!. له ئه‌ی ده‌وران دویر و دریژه‌گ ئاریاییه‌یل فه‌رمانڕه‌وایی کردنه، هه‌ر کرماشان ناوه‌ند ده‌سه‌ڵات بویه و ته‌نیا له پاسارگاد ک جێیگ وه پێ وه‌تنه ته‌خت جه‌مشێد، تاج نانه‌سه‌و سه‌ر، ئه‌وه‌یش وه‌ختێگ به‌راوردێ گریمن دوینیمن، له‌و ناوچه وه مه‌مه‌ر یه‌گ وه یه باوه‌ڕ داشتنه ک کیومه‌رس، یه‌کم ئنسانێگ بویه پا ناسه روی زه‌وی و له نویر هاتیه، ئه‌را نزیک تره‌ک بوین وه خوه‌ر له نزیک ئه‌ی ده‌یشت ڕویته‌ڵ بێاوانه ک تا ڕاده‌ێگ خوه‌ر راس تاوێگه‌و، ئه‌ی کاره کردنه و ئێره ته‌نیا ئه‌را تاج ئه‌و سه‌ر نان وه کارهاوردنه‌سه‌ی و تویه‌نیم بویشیمن ئه‌را کاره‌یل راز و نیاز و معنه‌ویات فێشتره‌ک بویه. کرماشان و ئکباتانا له یه‌ی باڵه‌و ژیارێگ گه‌ورا چوی عیلام هاوسایه ک ناوه‌ندێ له شووش بویه وهێمانیش زیگۆراته‌گه‌ی هه‌سه‌ی. یه یه‌ی ماڕ‌گه ئه‌را ئاو خواردن و مژین ژیار، له‌ی لایشه‌و نزیکی وه بابل و له سه‌ر رێ بوین ڕێ ئه‌وریشمیش یه‌ک تر له مه‌مه‌ره‌یل بوین وه پایته‌خت بویه. یانێ ئه‌ی ناوچه ئه‌را وه ده‌وڵه‌ت بوین ناوچه‌ێگ ژئۆئستراتژیکه. دویای هاتن ئسلام و یه‌گ پا نه‌یگه ناو ئیران، دوینیمن یه‌ی ئه‌و دویا چێنێگ له‌ی ناوچه وه‌ره‌و ناوه‌ند ئیران هه‌س. یه دی ده‌س زوورێگ بویه و ئه‌را وه‌گ فه‌رهه‌نگ و ئاریایی بوین له ناو نه‌چوود، ئه‌ی ئه‌و دویا چێنه که‌فتیه‌سه وه‌رێان. ئمجا ئه‌گه‌ر خاس بنووڕیمن، دوینیمن ئه‌را جیگر بوین ده‌وڵه‌ت له ناو ئیران، فه‌رمانڕه‌وایه‌یل چه‌ن جی جیواز کردنه ک هه له ئسفه‌هان تا خوراسان و ته‌به‌رستان و کرمان ... تا ڕه‌سێده ئه‌ی جییه‌گ ئمڕوو ناوێ تارانه و هێمانیش ده‌وڵه‌ت ئه‌و سیستم پاترۆمۆنیک خوه‌ی خاس له ناوێ جی نه‌گرتیه‌و تواێد ئی جی خوه‌یه ئاڵشت بکه‌ێد. ئێرنگه ئه‌را ئیمه‌ی کورد، کرماشان له باوه‌ت ژیارێگ ئه‌را تهکهودان دهوڵهتێگ وه پێ، له بووت مه‌ردمان کورد فه‌ره‌یگ هان له ناوێ، فه‌رهه‌نگ ده‌ژێگ دێرێد، هاوژیانێ مه‌ردمانێگ له ئاینه‌یل جیا وه جیاێگ ها له ناوێ ک گشت کوردن، جوگرافیای خاس ئه‌را کشتوکاڵ و ماڕگه‌یل سروشتییگ دێرێد، تویه‌نێد وه له وه‌ر چه‌و گرتن ئه‌ی پۆتانسیه‌له پایته‌ختێگ هه‌میشه‌یی ئه‌را کورد بوود و تاقه‌ت سیستم هره‌می ده‌وله‌تێگ داشتوود و نه‌یلێد بڕمێد.