هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
کوردسان سور، حه‌سره‌ت گه‌ورای کورده‌یل
شوڕش شاواز: وه‌جله وه‌گ ئه‌ی مه‌قاله بخوه‌نیه‌ید، بایه کۆله باسیگ ئه‌را خوه‌نره‌یل عه‌زیز ک ئه‌ی مه‌قاله توان بخوه‌نن بویشم و بکه‌م، ئه‌ی مه‌قاله رپۆرتاژیگه ک رووژنامه‌وانی کورد وه ناو سه‌ید ک له رووژنامه‌وانه‌یل بیمه‌رز بویه، ئه‌نجام داگه و ئه‌را یه‌گ له سه‌ر کوردسان سور سه‌نه‌ت و کتاو نیه‌و چوی مه‌تلی پی هاتویگ و هاتوی له ئایه‌نده بویاته‌گه میتولۆژی، ئه‌ی زامه‌ته کیشایه و چییه یه‌ک وه یه‌ک وانه‌گ له سه‌ر کوردسان سور چێشتی زانسنه وه یا له ناو کومیته و کاروبار کورده‌یل شه‌وره‌وی جییگ داشتنه‌و خاون زامه‌ت بوینه، ئه‌ی رپۆرتاژه کرده‌گه‌و ئینگه بویه‌سه به‌ڵگه‌ی و دیکۆمنتی. ئه‌ی رپۆرتاژه وه دو زووان تورکی و فارسی ته‌رجمه بویه و له وه‌گ چوی ئه‌رکی واجب و وژدانی ئه‌را خوه‌م زانسم ک ئه‌ی سه‌نه‌ته جوی دیکۆمنتی وه کوردی ته‌رجمه‌ی بکه‌م.وه له نزیکاو ده‌رفه‌تی و فورسه‌تی رخسا و خوه‌م وه‌ل سه‌یدا له زمسان ساڵ ٢٠٠٧ له‌سه‌ری قسیه کردم و باسئه‌ی کاریه ئه‌رام وه زینی کرد. ئه‌رایه‌گ نه‌یلیمن چوی فره چێشت کوردی ک هن کورده و وه‌ئاخه‌و وه سه‌به‌ب نه‌نویسان و نه‌وین به‌ڵگه له ناو چینه نه‌یلیم یه‌یشه ک به‌شی له تاریخ کورده و بزانیمن ک کوردسانی وه ناو کوردسان سوریش داشتیمه‌و وه له به‌خت گه‌ن ئیمه‌ی کورد ک گه‌ورای وه حه‌سره‌ته‌و وه‌تگه:(تف له چاره‌گه‌ی له تفڵی سیام کاشکا م له داڵگ له بار بچیام)، چمانی ئیمه کورد وه‌ختی پا نایمه‌سه دونیا چێشتیگ ک بویسه به‌شمان مه‌نیه‌ت و مه‌رارت بویه!. یه‌یشه ئه‌را ئیمه مه‌نیه بویه‌س تاریخ و ته‌نیا چێشتیگ ره‌سنی یه‌سه ک ئیمه کورد چه‌نی زامه‌ت و مه‌راره‌ت و مه‌ینه‌ت کیشویمه و چه‌نی وه ئیمه زوڵم و زوور کریاس وه‌لی ئیمه سه‌ر نه‌چه‌مانیمه‌و له ته‌قلای ئازادی و له ناو نه‌چێنمان هه خوینمان رشیایه و هیمانیش له ئه‌ی زامه‌ته‌یله شه‌که‌ت نویمنه‌و وه‌رده‌وامیم. له کنار یه‌یشه‌و یه ره‌سنی ک ئیمه دایم بایه پێشت وه خوه‌مان بوسیمن و گوڵ هویچ لایان و یا ده‌وله‌تی ک بویشی وه پیدان کومه‌ک که‌م و یا هه‌ق ده‌مه‌پیدان نه‌خوه‌یم و ئه‌گه‌ر ئه‌ی جووره چێشتی له نو وه پیمان وه‌تن، بزانیم هوکمه‌ن پیلانی یا گه‌مه‌ی تره‌ک توان وه سه‌رمان بارن وه راهه‌تی دی باوه‌ر نه‌کیم و وه هه‌ر پێشتی وه چه‌و گومان و شه‌که بڕونیمه پی. ئه‌را یه‌گ زامه‌ت و تیکوشان ئه‌و برا و خوشکه‌یلمانه له به‌ین نه‌چووت وه خزمه‌تی هه‌ر چه‌ن بویچگ بکمه نه‌توه‌گه‌م و له ئه‌ی کارساته په‌ن و ده‌رسی بگریمن، وه زارا‌وه‌ی شرین فه‌یلی ئه‌ڵگه‌ردانمه‌ی باشه‌گ په‌سن بکریه‌یگ!.
پێشت شۆڕش ١٧ ئۆکتوبر ئه‌را خه‌لقه‌یلێ(گه‌لان) ک له روسیه، ئاسیای ناوراس و قه‌فقاز ژیان کردن، ئومیدی وه ئازادی له لایان گیان گرت. له ئه‌ی وه‌ڵاته ک به‌شی گه‌ورای له جوگرافیای دونیا گرتگه‌سه‌و وه‌ر، له ناو خوه‌ی قومه‌یل و خه‌لقه‌یل له ته‌مامی دونیا جی دایه و ژیان که‌ن. وه‌ل شۆڕش ١٧ ئۆکتوبرا ئه‌را ئه‌و ده‌سه له خه‌لقه‌یل ک له وره میلکان گرتوین یا میلکانیان بویه جومهووری و یا ئه‌را بریگ له لیان ک ورده وه‌رده له جای تره‌ک هاتوین و له‌یره جی گرتوین هه‌ق ئتۆنومی و داشتن ئختیار مللی(ناسوینال) فه‌رهه‌نگی وه ره‌سمیه‌ت شناسیا. یه یه‌کی له خاسته‌رین نمونه‌یله ک نیشان ده‌ی ئه‌ی وه‌ڵاته موزائیکیگه له خه‌لقه‌یل و قه‌ومه‌یل جوورواجووره قه‌زاقسانه ک ١٠٢ خه‌لق و قه‌وم وه فه‌رهه‌نگه‌یل خوه‌یانه‌و له ناوی ژیان که‌ن. له ناو ئه‌ی خه‌لقه‌یل وه ئه‌ی ژماره‌ی فره‌و، کوردیش یه‌کی له لیانه. داسان کووچ کردن و چێین کورد وه قه‌فقاز وه سێ به‌ش جیا له یه‌ک وه ده‌ورانه‌یل جیا جیابه‌ش کریاگه. وه ئه‌ساس وه‌تنی ک ئویشن کورد یه‌کم جار له ده‌وران حوکوومه‌ت ئیمپراتۆری تزاره‌یل چێنه‌سه ئه‌وره. له لای ئه‌ی باسیشه‌و، خه‌لقه‌یل ک له ده‌وران شه‌ر ئوسمانی و روسیه وه‌ی وه‌ڵاته هاتنه له ئه‌ی چوارچووه جی گرن. وه سه‌ر ئوه‌و ک تاریخی نویسیای له سه‌ری نیه، ئه‌ی باسه له ده‌م وه‌انسه ک له‌وره ژیان که‌ن وه‌ی جووره باسێ که‌ن. دویم پێشت شۆڕش ئۆکتوبر وه‌خت دروس کردن مه‌رزه‌یل تازه، بڕی له ئه‌و خه‌لقه‌یل له ناو ئه‌ی مه‌رزه‌یل مه‌نن و دی هه‌ق هه‌ڵوژانن ئه‌رایان نه‌وی وه له روی ناچاریه‌و بوینه به‌شێ له ئه‌و جومهوورییه‌یله. سێم ئویشن ئه‌ی کووچوه‌ر کردنه وه ده‌وره‌ی شۆڕش ئاگری(ئارارات) له باکوور(شمال) کوردسان ئه‌ڵه‌گه‌ردییه‌گه‌و ک کورده‌یل وه‌زوور کووچ کردنه و هه‌له یه‌کم جاره‌ره‌و له‌روسیه تزاری وئه‌ی گل له یه‌کگرتن سوفیه‌ت جی گرتنه، پێشت شۆڕش ١٧ ئۆوکتوبر بوینه خاون به‌شێ له ناو ئه‌ی شووڕشه. چێشتیگیش ک پێشت شووڕش ئۆکتوبر وه دروشم(شوعار) ئازادی ئه‌را خه‌لقه‌یل وه دی هات، کوردیش له لی بێ نه‌سیو نه‌مه‌ن وه له سوفیه‌ت وانه ک کورد بوینو ژیان کردن به‌شێ له ئه‌ی ئازادیه گرته‌یان. کورده‌یل له جییگ له ناو وه‌ڵات قه‌زاقسان وه ناو مه‌نته‌قه‌ی سه‌ر وه‌خوه‌ی کوردسان سور وه پایته‌ختی لاچین له ساڵ ١٩٢٣ وه دی هات و دامه‌زریا و خوه‌ی نیشان دونیا دا. وه‌لی هیمان له ناو چێن کوردسان سور وه ته‌مامی دیار نیه هه‌ر چه‌ن فه‌ره ده‌وام ناورد وه کوردسان سور سێ ساڵ پێشت سه‌روه‌خوه‌ی بوین له ساڵ ١٩٢٦ له ناوچی.
دانان ٤٠میلیون روبڵ بووجه له لای لنین ئه‌را کوردسان سور
کوردسان سور وه‌ل کل کردن کورده‌یل نیشته‌جی قه‌فقار وه لاچین دامه‌زریا، بڕێ له ره‌وشن هویره‌یل کورد ک وه‌لییانا نیشتنه له‌یوا ئویشن: وه‌سه‌به‌ب دژمنکاری نۆیمان باگروف ده‌بیر حزب کۆمونیست ئازه‌ربایجان له ئه‌و ده‌ورو زه‌مانه بویه بایس له به‌ین چێن و نابووتی کوردسان سور. وه‌لی چێشتی تائیسه چوی سه‌نه‌ده وه‌ئه‌ساس داسانه‌یل خوه‌مانی و... فره تر له گیشتیان وه‌سه‌به‌ب سه‌ره‌کی نیشان دریاس، هاتو چووه‌یلی بویه ک له ناوبه‌ین رابه‌ره‌یل ئازه‌ربایجان و ئه‌رمه‌نسان وه‌ل رابه‌ر یه‌کگرتی سوفیه‌ت ژۆزف ئستالین بویه‌سه بایس نابووتی وه له ناو بردن کوردسان سور. له سه‌ر ئه‌ی چێشته‌یله‌گ ک له ده‌س نویسه‌یل لنین ک هه‌سان، وه‌جله دامه‌زرانن کوردسان سور لنین خوه‌ی ٤٠میلیون روبڵ روسی بووجه ته‌رخان و به‌خشاسه ئه‌ی هه‌رێم نه‌وپا. ئمجا پێشت مردن لنین، ئستالین ئه‌ی بووجه ک ئه‌را سه‌رمایه نان له بوت پێشه و په‌روه‌رده و فه‌ن زانین نو وه کوردسان به‌خشیایو ته‌رخان کرایاویگ، خسه‌ی سه‌ر بووجه‌ی ئه‌رمه‌نسان وه ئه‌رایانیش له وزاره‌ت دارایی ئه‌و وه‌خته وه‌ناویان ئه‌ڵگه‌ردانه‌ی. کوردسان سور بویه قوروانی قیروقال ئازه‌ریه‌یل و ئه‌رمه‌نیل ک وه‌ل یه‌کا له سه‌ر ناوه‌یننان زه‌وی داشتن. پێشت نابووت بوین کوردسان سور، کورده‌یل تا ماوه‌ی له موجادله‌ی خویان وه‌رده‌وام بوین. هه‌شت ساڵ پێشت نه‌مه‌نن کوردسان سور، ئمجا مه‌جه‌له‌ی وه ناوی رێ نو له ئیروان پایته‌خت ئه‌رمه‌نسان وه چاپ ره‌سی. ئمجا وه ده‌ورانی ره‌سین ک که‌م که‌م ده‌نگ پای شه‌ر جه‌هانی دویم دی وه ئاشکه‌را ره‌سیگه گووش. رابه‌ره‌یل سوفیه‌ت له ئه‌و زه‌مانه هویر گه‌ن که‌فته‌سه‌ریان و ئه‌ی شه‌ک و دڵراوکیه چێیه دڵیانه و ک نه‌وای خه‌لقه‌یل که‌م زرویوه‌ت له مه‌رزه‌یل تورکیه و ئیرانه‌و وه پێان خیانه‌ت بکه‌ن. ئه‌را یه وه‌زیر کاروبار ناوێ سوفیه‌ت (لاۆرنتی بریا) وه فه‌رمان ئستالین ک ده‌بیر حزب کۆمونیست و رابه‌ر سوفیه‌ت بوی، ته‌مام ئه‌و خه‌لقه که‌م زرویوه‌ت و که‌م نفوسانه تا ٢٠٠ کیلومتر له مه‌رز وه زوور خوه‌ی باریان کرد و زویخ فره‌ی کا دا ئه‌و خه‌لقه‌یله، کووچوه‌ریان کرد وه له‌یوا له مه‌رز دویریانه‌و خس و بردان وه‌رو ناو وڵات خوه‌ی. کورده‌یل له ده‌وران ئه‌ی رانینه له قه‌فقاز وه‌رو ئاسیای ناوین چێنه، له‌وریشه ئارام نه‌‌نیشتن و موجاله‌ی خوه‌یان وه‌رده‌وام کردن. کورده‌یل بادوه‌گ ئستالین مرد، توانسن بانه‌و ئه‌را قه‌فقاز. له ئه‌ی ده‌ورانه له ته‌نێشت(کنار) مه‌جه‌له‌ی (ری نو) ک له‌ساڵ ١٩٣٧ ده‌س وه چاپ کردیو، ئمجا رادیوێگ دامه‌زرانن. ئه‌ی رادیوه ناوی نان (رادیو ئیروان) وه له ساڵ ١٩٥٧ده‌س وه په‌خش کرد وه ئه‌نستیتۆی زووان کوردیش دامه‌زریاو تا دوساڵیش کار کرد.
شاهده‌یل ئه‌رامان ئویشنه‌و
کورده‌یلێ ک هاتنه‌و وه ئه‌رمه‌نسان فره ده‌س کوتان تا بتو‌یه‌نن ریگخه‌ر یا کومه‌ی بسازن و کورده‌یل ک له ئاسیای ناوراس وه جی ماوین و مه‌نن ئه‌را زنێگه‌و کردن کوردسان سور ئه‌وانیش فره ته‌قلا کردن و ده‌س پا کوتان. یه‌کی له پێشاهنگه‌یل ئه‌ی کاره وه ناو (مه‌حمه‌د بابیف) ک ئویشن هیمان زینگه‌و له باکو ژیان که‌یگ، بویه ک وه‌ل کومه‌ی(وه‌فدی) ٩ نه‌فه‌ریا چوی که‌سه‌یلی وه ناوه‌یل ته‌یمور عه‌لی، حسه‌ین نه‌بو، مه‌حمه‌دئه‌مین عه‌زیز، حسیه‌ن سادق ئۆف و چه‌رکه‌س به‌کو چێنه مۆسکو . ئه‌ی کومه، وه‌ل سکرتر ده‌بیر گیشتی حزب کۆمونیستا له ئه‌و ده‌وران وه رابه‌ر گیشتی یه‌کگرتگ سوفیه‌تا خۆروشچۆف دیینێ کردن و خواسته‌یل خوه‌یان ئه‌رای وه‌تن و پێ ره‌سانن. سکرتر یه‌کم خۆروشچۆف وه‌ل دووان له شه‌ورکه‌ره‌یلیا وه ناوه‌یل وادر و شۆمونسکی دیین ئه‌ی کومه‌ی کورد قه‌بول کردن وه وه‌تن: وه سه‌به‌ب حازر نه‌وین ده‌بیر گیشتیان نیه‌تیوه‌نن وه‌لیا بنیشین یا بوینینه‌ی. وه ئه‌ی سه‌به‌ب کومه‌ی کوردی داخواسنامه‌ی ک حازر کردوین دانه‌ی سکرترگه‌ی خۆروشچۆف و ئه‌را دڵنیا بوین خوه‌یان وه ده‌میش ئه‌رایان وه‌تن ک چه توان؟. په‌روفسۆر دوکتوڕ حسیه‌ن سادق ئۆف ک له ناو ئه‌ی کومه‌ی ٩ نه‌فه‌ره بوی، له بوت ئه‌ی دیین خوه‌ی له مۆسکو ئویشێ: ئیمه‌له سه‌ر کووچوه‌ر کردن زووری وه یه‌گێ خه‌لقێگیم ک زووان و تاریخ و پێناسه‌ی دیاریێگ دیریم قسیه کردیم. وه‌تیم: وه‌ل دژواریه‌یل فه‌ریگ رووه‌ڕوی بویمنه و له ساڵ١٩٢٣ جییگ و مه‌نته‌قه‌ی وه ناو کوردسان سور وه ناو ئیمه دامه‌زریا و ئه‌را نواگرتن له چوویچ و موویچ بوین هه‌ر چ فره‌تر خه‌لقه‌گه‌مان و له ده‌س نه‌چێن ده‌سکه‌فته‌یلمان توایم له نو کوردسان سور دامه‌زرنیمن تا خه‌لق خوه‌مان له هه‌لیانو له‌ناوچێنن(ئاسیمیله) ک تویشێ هاتنه ره‌هایان بکه‌یم. سادق ئۆف وه‌ت: پێشت ئه‌و دیینه مۆسکو جوواوی وه پیمان نیا.
چیمو بی نه‌تیجه هاتیمه‌و
مه‌حمه‌د ئه‌مین عه‌زیزیش یه‌کی له ئه‌و که‌سانه بویه ک وه‌ل ئه‌ی کومه‌یا بویه له‌یوا ئویشد: چیمنو بێ ژه‌نه‌فتن جوواوی یا گرتن نه‌تیجه‌ی وه ده‌س خالی واڵا هاتیمه‌و!. مه‌حمه‌د ئه‌مین عه‌زیز ک هیمان له شار ئالماتای قه‌زاقسان ژیان که‌ید، وه‌لیه‌گا عه‌سر زایده ناو چه‌ووه‌یلێ و شویپگ شویپگ عه‌سر له چووه‌ی تیه‌د، ئه‌و رووژه‌یله ئه‌را ئه‌و که‌سه‌یله ک چێنه‌سه لای له‌یوا تاریف که‌ید: ئیمه داخواس خوه‌مان وه پێان وه‌تیم و ره‌سانیم ک چه توایم؟ ئه‌وانیش خاس گووش دانه قسیه‌یلمان وه له نه‌تیجه وه‌تن: ئیمه وه‌ل داین ئتۆنومی فه‌رهه‌نگی ئویه‌یا قسیه‌ی نه‌یریم و هایم وه‌لدانا ئه‌ی قسیه یانێ یه‌گ هه‌ق دمه‌زرانن و دروس کردن شه‌ش مه‌رکز یا ناوه‌ین فه‌رهه‌نگی ده‌یمه ئویه. یه‌کێ له قرقیزسان، سه تره‌ک له قه‌زاقسان و یه‌کی له ئازه‌ربایجان و یه‌کیگیش هه‌م له ئه‌رمه‌نسان. بابیف له سه‌ر ئه‌ی باسه وه‌ته پێیان: ک ئیمه‌یش له سه‌ر ئه‌ی مه‌رکه‌زه‌یله فه‌رهه‌نگیه وه چوین بنیای نانیان هه‌م ئاگاداریم و هه‌میش زانیم، وه‌لی یانه باس ئه‌ساسی ئیمه نین و ئیمه جییگ و مه‌نته‌قه‌ی توایم ک وه‌ل خه‌لق خوه‌مانا له ناوی ژیان بکه‌یم. داخوازی سه‌رکی ئیمه ئه‌ی مه‌رکه‌ز فه‌رهه‌نگی نیه، وڵاته!. ده‌فته‌ردار(سکرتر) خۆروشچۆف وه‌ختی ئه‌ی قسیه بابیفه ژنه‌فت و دی ئیمه وه جوور تره‌ک له سه‌ری وسایمنه وه جددی ئویشیم، وه‌ت: بایه له سه‌ر یه‌گ ئویشین هویره‌و بکریه‌ید. جییه‌لێگ ک ئویه تواین بویسه به‌شی له ئازه‌ربایجان و وه له سه‌ر وانه هه‌ساو بووت. ئه‌را ئه‌ی جییه‌یلێگ تواین نیه‌ودن له لای ئیمه‌و زوور و فشار باریمنه بان ئازه‌ربایجان، ئه‌را چاره‌کردن و دان ئه‌ی جییه‌یله بای وه‌ل حزب کۆمۆنیست ئازه‌ربایجانا و مه‌جلسیان(پارله‌مان) ئاگاداره و بکه‌یم!. وه له‌یوا دیین و قسیه‌یل ئیمه وه‌ل وانا وه داوی هات. عه‌زیز وه بسکیگه‌و ک دیاروی له ده‌رد و ره‌نج فره له ناو خوه‌ی داشت و دیاریو ئه‌ی چرک و زویخه له بن دڵیه‌و تیه‌نه‌و دیشت، وه‌ت: به‌له‌ی ئیمه دوینیمن که‌سیلێ ک له ئه‌و رووژه‌یله یانێ ٤٢ ساڵ له‌یه‌و ئه‌ووه‌ر وه ئیمه وه‌تن بایه هویره‌و بکه‌یم هیمان هویره‌و که‌ن و یه‌یش زیایه‌و که‌ید(نه ئیمه‌و نه‌مناڵه‌یلمان قه‌راری ک مۆسکو نشینه‌یل توان بگرن نه دینه‌سه‌‌ی و نه دویننه‌ی. له ساڵ ١٩٦١ له مۆسکو جوواوی هات. جوواوی چێشتگی ک فره ئه‌را وساویمن وه ته‌مای بویمن نه‌وی به‌ڵکو هه ئه‌و جوواوه بوی ک رویوه‌روی وه خوه‌مان وه‌توین. وه ئه‌ی سه‌به‌به وانه‌گ ئه‌را کوردسان سور ته‌قلا کردن، فامین ک کاره‌گه‌یان ئه‌و جووره‌یشه ئاسان نه‌ویه وه ئه‌ی جووره ماوه‌ی چینه‌ناو بیده‌نگیه‌و ساکت بوین ئه‌را خوه‌یان ئختیار کردن. کورده‌یل که‌می له کاره‌یل خۆروشچۆف ک که‌می بو ئازادیخوازی دا و دین، که‌می جساره‌ت گرتن له نو که‌فتوینه جموجوڵ وه‌لی هویچ نه‌تیجه‌ی ناوردنه ده‌س و هاتنه‌و ئه‌را ماڵ. له بوت وه وسان وه‌ختی یا فورسه‌تی ئیحتمالی ک تیگه‌و وه‌ر بمینن و له درێژی ئه‌ی ده‌ورانه هات و چوو وه‌یل خوه‌یان و مه‌ناسباتیان وه‌رده‌وام بکه‌ن. پێشت خۆروشچۆف، له ده‌وران ده‌سڵات برژنف بوی ک کومیته هیمان هه‌لومه‌رج(شه‌رایت) حازر و خاس نه‌دی، ئه‌را یه‌یش نوای ده‌س خوه‌یان گرتنو نیشتنه جی خوه‌یان. ئه‌ی ده‌س خوه‌ی گرتنه وه وسانه دریژه تا وه سه‌رکار هاتن گۆڕباچۆف وه‌رده‌وام کرد. وه‌ل یه‌گا رفۆرمی(گۆران) ک گۆڕباچوف وه‌ل وه سه‌رکار هاتنیا ده‌س وه پی کرد و پێشت شه‌ریگ ک وه سه‌به‌ب کیشه‌ی ناوچه‌یل(مه‌نته‌قه‌یل) کویه‌سانی قه‌ره‌باخ ده‌س وه پی کریاگ، کومیته‌ی له نو دامه‌زرانن کوردسان سور ده‌س وه کار کرد.
کومیته له نو تیه‌ی‌ده مه‌یدان
کومیته ک تا شه‌ر له سه‌ر قه‌ره‌باخ ناوه‌ین ئه‌رمه‌نسان و ئازه‌ربایجان بوی، ئه‌را پراکتیزه کردن ستراتژی ک ئه‌ی هه‌مگه ئه‌رای وساوین، له درێژی ئه‌ی ده‌وران شه‌ره له ناو کورده‌یل ده‌س کردنه ئه‌و یه‌ک هاوردنو ریگخستنیان. رابه‌ر گروپ (بابیف) له ساڵه‌یل ١٩٨٨ تا ١٩٨٩ وه‌ختی ک شه‌ر له سه‌ر کویه‌سان قه‌ره‌باخ هاته دی، وه یه باوه‌ر داشت ک ته‌نیا ری ره‌سین کورده‌یل وه کوردسان سور شه‌ر و شه‌ر کردنه وه شه‌ر چه‌کداری وه‌ل ئازه‌ربایجانا فره ته‌کید کرد. وه ئه‌ی سه‌به‌به له ناو کوردیل قه‌فقاز و ئاسیای ناوه‌ین باس گه‌رمێ له سه‌ری کریا. بازی له ئه‌ندامه‌یل کومیته دژ وه ئه‌ی نه‌زه‌ر بابیفه بوینو بازیش ساکتوین و چێشتی نه‌وه‌تن. بابیف ک تا حه‌دێ پێشتیوانی خه‌لق و ره‌وشه‌ن هویره‌یل وه ده‌س هاوردویگ له نو وه هه‌ڵاماتدان ئه‌رمه‌نیه‌یل ئه‌را شه‌ر وه دژ کورده‌یل ک له ناو ئه‌رمه‌نسان ژیان که‌ن، هویره‌و کرد. له ناو ئه‌ی دویای ئه‌ندامه‌یل کومیته ک دژ وه ره‌وش فکر و دیین بابیف وه‌ر ئه‌ساس ری له‌به‌ر گرتن شه‌ر چه‌کداری و شه‌ر بوین و جوور تره‌ک هویره‌و کردن و جیوازی و فه‌رخ هویره‌و کردن که‌فته به‌ینیان. بڕی له لییان وه‌تن: بایه‌س له نو بچیمنه‌و وه مۆسکو و بوینیمان، بازیگیش له لییان پیشنیار کردن وه جی شه‌ر کردن ئه‌را به‌شی بویچگ له ئازه‌ربایجان ک نه نیشتمانمانه‌و نه خاک باوگو باپیره‌یل مانه خاستره‌ک یه نیه له شه‌ری ک له کوردسان ده‌س وه‌پی کریاس، به‌شداری بکه‌ن!؟.
باس له سه‌ر ئپوڕتۆنیسم له دووله‌یل ئالمائاتا
گرده‌و بوینی له لای بابیف دروس بوی، ئه‌ی جه‌مه‌و بوینه جاروه‌جار بویه جه‌رمه‌جه‌ته‌یه‌لی له سه‌ر باسه‌یل جیا وه جیا و تێژی. باس ئه‌ساسی یه بوی ته‌قه‌لا کردن له ری کوردسان سور ئویش له ری شه‌ر کردنه بودن یا له ری ئاشتی؟ ئما ئه‌ی جاره ک کۆوه‌و بوین باس وه جوور تره‌ک کریاگ. وه جی شه‌ر وه‌ل ئازه‌ربایجانا له سه‌ر کوردسان سور، وه‌تن: بایه بچیمنه کوردسان و له شه‌ر کوردسان جا بگریمن و وه‌ل برایلمانا پا وه پایان له ناو ئه‌ی شه‌ر بویمن. له ئه‌ی ده‌نگ وباسه‌یله ک پسا که‌ن ئازڵخان موسته‌فا ئۆف ک ئینگه نه‌ود سالیه و ده شه‌ره‌یل شه‌ر جیهانی دویم به‌شدار بویه‌و ئیسه‌یش یه‌کی له ئه‌و زامداره‌یل ئه‌و شه‌ره‌سه، تیه‌ده‌و ناویانو باسیان ژنه‌وی. نه‌وبه‌ت ره‌سیگه خوه‌ی وه ئویشی: م باوه‌رم یه‌سه ک شه‌ریگ ک له ساڵ ١٩٨٩ وه‌ره‌و ئه‌ی لا له کوردسان ده‌س وه پی کریاس و هیمان وه‌رده‌وامه، ئیمه له جی یه‌گ کاری بکه‌یم و بچیمن شه‌ر بکه‌یم ده دووله‌یل ئاڵمائاتای نیشتیمه‌و باس په‌تی که‌یم، یه هویچ چێشتی بیجگه له ئیپورتونیسمی نیه!. موستافا ئوف ک له ئاڵمائاتا ژیان که‌ید ئویشێد: وه بابیف ک پێشاهه‌نگ ئیمه بوی وه‌تم: له وڵاه‌ت ئیمه شه‌ر ئازادخوازی که‌فتیه‌سه‌و ریو ئاگه‌ری کرایاسه‌و وه هه‌ر رووژ ئه‌ی ئاگره گۆڕ تره بووت ئیمه وه جی وه‌گ بچیمن و له ئه‌ی شه‌ره به‌شداری بکه‌یم، له‌یره نیشتیمه‌و باس په‌تی که‌یم، یه مانای چه‌س؟ له لای م هویچ مانای نه‌یرێد. وه‌لی وانه‌گ له وه‌رایوه‌ر ئسرار و جه‌خت بابیف ک باوه‌ر وه یه داشت بایه له شه‌ری ک ناوه‌ین ئازه‌ربایجان و ئه‌رمه‌نسان له ساڵ ١٩٨٩ که‌ڵک(نه‌ف) وه‌رگرت و ماف(هه‌ق) خوه‌مان وه ده‌س باریمن، له نو نوا له بابیف گرتن تا وه‌ل ئیمه‌یا هاوپه‌یمان هاورا بووت. وه جار تره‌ک بایس بوین ئه‌و ته‌قلایله‌گ ئه‌را هه‌زارانجار ئه‌را که‌سان تره‌ک وه خه‌رج دایمه، ئه‌را خوه‌مانیش زه‌ره‌یگ له لی وه کار باریمن.
ئه‌رمه‌نیه‌یل تواسن کورده‌یل بووه‌نه ناو شه‌ر
حسیه‌ن نه‌بو ک یه‌کی له ئه‌ندامه‌یل کومیته وه شاته‌یل ئه‌و وه‌خته بویه، وه خواسته‌یل ئه‌رمه‌نیه‌یل وه‌ر ئه‌ساس شه‌ر کورده‌یل وه‌ل ئازه‌بایجانا ئشاره که‌ید. نه‌بو ئویشێد: ئه‌رمه‌نیه‌یل ئه‌را هاوردن کورده‌یل وه ناو شه‌ر ته‌مامی کار و ته‌قه‌لای خوه‌یان کردن و هه‌ر چێ قودره‌تیش داشتن وه کار هاوردن. م چوین له ئه‌و ده‌ورانه له به‌شی موهێم له کاره‌یل ده‌وله‌تی ده‌س وه کار بویم، له ئه‌ی ماجرایله خه‌وه‌ردار و ئاگا بویم. ئه‌رمه‌نیه‌یل قسیه‌یل فره‌ی کردن و وه‌تن، له سه‌رجه‌م ئه‌و قسیه‌یله وه‌تن کوردسان سور له ئازه‌ریه‌یل سێننه‌و ده‌نی کورده‌یل. بڕی لی ئیمه ک له ره‌وشه خه‌وه‌ر داشتیم. ئه‌ی کایه و بازیه شێوانیم و ئه ده‌ف ئمجا ئه‌رمه‌نیه‌ییل نک تیر خوه‌یان کردنه‌و کورده‌یل وه یه ئه‌را کورده‌یل فره گران ته‌واو بوی چوین یه خوه‌ی بایس بوی کورده‌یل له روی ناچاریه‌و ده ئه‌رمه‌نسان کوچ و بار بکه‌ن. نه‌بو له وه‌رده‌وامی قسیه‌یلی ئویشێد: ئه‌گر بهێشتایم کورده‌یل له ناو شه‌ر جی بگرتان. کورده‌یل قوروانی فره‌ی له ئه‌ی شه‌ر دان و خاسیو ک نه‌هیشتیم بچنه ناو ئه‌ی شه‌ره‌و. یه‌کی له فه‌رمانده‌یل یه‌ی ژێرئاوی شه‌وره‌وی(روسیه) ک له ئه‌و زه‌مانه وه‌ل منا هه‌ڤاڵ(ره‌فیق) بوی وه پیم وه‌ت: حسیه‌ن هه‌ر جووری بویه نه‌یل کورده‌یل ده‌س وه ئه‌ی ئاگرا نه‌گرن و له ئه‌ی شه‌ره به‌شدار نه‌ون وه ئه‌گه‌ر غه‌یر یه بووت قه‌ڵ قام گه‌ورای دروس بووت.
نک په‌یکان(تیر) هه‌ڵامات ئه‌رمه‌نیه‌یل کورده‌یل نیشانه گری؟
ئه‌و وه‌خته ک ئه‌ی باسه‌یله له ناو کورد وه‌رده‌وام بوین، ئه‌رمه‌نیه‌یل ک ئازه‌ریه‌یل له وڵات خوه‌یان کردوینانه‌و دیشت، ئه‌را یه‌گ ئه‌رمه‌نسان بووگه وڵاتیگ ک ته‌نیا ئه‌رمه‌نیه‌یل له‌ناوی ژیان بکه‌ن، ئمجا باد وه‌گ کاریان وه‌ل ئازه‌ییه‌یلا ته‌مام بوی، هه‌ڵامات خوه‌یان کوتانه سه‌ر کورده‌یل له ناو وڵات خوه‌یان بوین. حه‌سه‌ن حاجی سله‌یمان سه‌به‌ب ئه‌ی هه‌ڵاماته‌گ ئه‌رمه‌نیه‌یل کردنه سه‌ر کورده‌یل له‌یوا ئویشی: ئه‌رمه‌نیه‌یل تواسن ئینتقام قڵقام ئه‌رمه‌نیه‌یل له ساڵ ١٩١٥ له ئیمه بکه‌نه‌و. حاجی سله‌یمان له ته‌رفداره‌یل پارادایم بابیف ئه‌را شه‌ر بوی. ئه‌وی باوه‌ری وه یه بوی ک هه‌ڵامات ئه‌رمه‌نیه‌یل وه سه‌ر کورده‌یل له نه‌تیجه‌ی کاره‌یل ئه‌وانه بویه ک تواسن ناوه‌ین خه‌لقه‌یل دژمنی دروس بکه‌ن. حاجی سله‌یمان ئویشید: ئه‌رمه‌نیه‌یل له ئه‌ی ساڵیله، ماڵه‌یل کورده‌یل خه‌راو کردن و له ناوراس شه‌قام (خیاوان) فره جنایه‌ت کردن، وه‌رده‌وام که‌ید: ته‌نیا یه‌ی کار مه‌نوی ک ئیمه بکه‌یم ئویش وه بووی له ئه‌رمه‌نسان بچیمه‌و دیشت. چه بکوشتایم و چه بکوشتانه‌مان، یه چێشت بووی ک نه‌تویه‌نسیم چه‌و له لی بقویچنیم، ئویش کوردسان سور بووی!. ئیمه له‌یوا کردیم و له ئه‌و ساڵیله له ئه‌رمه‌نسان هاتیمه‌و دیشت و له ئه‌و رووژه‌یله تا ئیسه له ئالمائاتا ژیان که‌یم.
ده‌بیر گیشتی حزب کۆمونیس داوان دا ئه‌ی ئاگر دژمنیه
ئه‌را ته‌ماشا کردن تئسیر شه‌ری ک له سه‌ر جییه‌یل کویه‌سانی قه‌ره‌باخ و ئه‌رمه‌نسان له سه‌ر کورد، چیمنه لای پروفسوڕ دوکتوڕ قنیاس میرزویوف زووان ناس کوردی وه له لی پرسین: ئه‌ی شه‌ره چ کارگه‌ری خه‌راوی له سه‌ر کورد داشتگه؟ له‌یوا جوواو دا: ئه‌رمه‌نیه‌یل هه له یه‌کم جاره‌و ده‌س وه کار بووینیان تواسن ئینتقام(ته‌وله‌ی) قڵقامیگ ک له تورکیه وه سه‌ریان هاتیو له ئیمه‌بسینن و ده‌س کرده قسیه کردن، میروزویوف ئشاره وه یه‌گ راس نیه ک ته‌مامی ئه‌رمه‌نیه‌یل بکه‌یمه نیشان و هه‌ده‌ف، وه‌ت: کورد ئه‌را پێش ناتن و نوا گرتن له دژمه‌نیه‌یل گه‌ورا ناوه‌ین دو خه‌لق(گه‌ل) کورد و ئه‌رمه‌نی ک وه دریژی تاریخ ناوه‌ینیان وه‌ل یه‌کا خاسویه، ئه‌رمه‌نسان وه جی هیشتن. میروزویوف وه سه‌ر وه‌گ ئه‌ی هه‌مگه کارساته‌گ، له سه‌ر ئه‌ی ماجرایله دروس بوویه وه‌ت: هه‌ڵامات هاوردن ئه‌رمه‌نیه‌یل وه سه‌ر کورده‌یل له ئه‌وره، نه‌تیحه‌ی یه‌ی سیاسه‌ت جددی، ئه‌را له ناو لاوردنیان، چێشتی بووی ک لی پێش گریاوید. یه‌که‌م کاریان وه بووی کورده‌یل وه دوبه‌ش موسه‌ڵمان و ئیزه‌دی به‌ش به‌که‌ن وه یه خوه‌ی گمه و بازیگ سیاسی بووی ک له سه‌ر کورده‌یل وه‌رده‌وام بوی یه بوی ک له ناو ناسنامه‌ی کورد ئیزه‌دی وه جی کلیمه‌ی(وشه) کورد بوین، کلیمه‌ی ئیزه‌دی نویسان. دویم کاریان یه بوی له سه‌ر کورد موسه‌لمان په‌ڕوپاگه‌نده‌ی یه کردن وه وه‌تن: ک کورد موسه‌لمان، تورک بوینه‌و هان وه‌ل تورکه‌یلا. وه ئه‌ی پڕوپاگه‌نده‌کردنه هاتن کورد ئیزه‌دی چوی وه‌سیله‌ی ئه‌را هه‌ڵامات دان وه کار هاوردن. ئه‌را مه‌ساڵ دو که‌س له شه‌یخه‌یل ئیزه‌دی وه ناوه‌یل حه‌سه‌ن که‌له‌ش و که‌ره‌م وه‌تنه‌یلی وه زووان هاوردن ک ئه‌ی هه‌ڵامات دانه وه سه‌ر کورد هه‌ڵاڵ و مه‌شروع کرد. وه‌لی له لای تریشه‌و ره‌وشه‌ن هویره‌یل کورد ئیزه‌دی دژ وه ئه‌ی گوفتاره‌یله وسانو له رزگار کردن و نجای دان خه‌لق ئیمه له ناو ئه‌ی ئاگره ره‌وڵ گه‌ورای دانه سه‌رمل خوه‌یان. نویسه‌ره‌یل، ره‌وشه‌ن هویره‌یل و هویره‌وانه‌یلی(اندیشمه‌ن) چوی: کاڵنی چاچانی، پروفسور دوکتوڕ شاکرومه‌حو، خاڵد چه‌تویۆف، جه‌لیل جه‌لیل، ئه‌رمه‌کی سه‌ردار، پروفسوڕ دوکتوڕ شه‌ره‌ف عه‌شیری، پروفسوڕ دوکتوڕ سه‌عید ئیبو له قسیه‌یلیان له رادیو و تلویزیون وه‌ل ئشاره وه‌یه‌گ به‌ش کردن کورد وه ئیزه‌دی و موسه‌لمان راس نیه‌و وه ته‌واوی چه‌فته، وه‌تیان: ک ئه‌ی جووره کاره‌یل و قسیه‌یلی مانای هه‌ڵاڵ کردن قه‌ڵقام کورده. ئه‌وانه وه ئه‌ی کار خوه‌یانه، خه‌لق ئیمه له ئه‌ی ئاگره نجای دان. له ئه‌وریشه م خوه‌م ئه‌را وسانن ئه‌ی هه‌ڵاماته ک وه پێلانه‌و دروس کریایو، چه‌ن جار له رادیو و تلویزیون قسیه‌و باس له سه‌ری کردم. چووین ماڵه‌یل کورده‌یل وه ئاگر کیشیاوی، فره لیمان کوشتن وه هه‌تا بازی له لیمان له ناو مال خوه‌یان وه ژنو مناڵه‌و سزانان. یانی له‌یره موسه‌لمان بووین هاو ترازه(پاراڵڵ) وه‌ل ئازه‌ری و تورک بوینا و یه ئه‌ی جووره هالییان کردوین. وه‌لی له ئه‌ساس چێشتیگ تواسن بنه‌نه‌وه‌ی شه‌ر مه‌سوه‌ی و دینی بووی. ته‌نیا یه ری ئه‌رامان مه‌نوی، وه‌یش هه‌م ده‌رچێن و هه‌ڵاتن له ئه‌ی وڵاته بووی و ئیمه‌یش ئه‌ی کاره کردیم. ئه‌ی جار کوچ له روی ناچاریه‌و ده‌س وه پی کرد وه ئه‌و کارساتگ وه سه‌رمان هات نویدن باریده وه زووان!. ئه‌ی چێینه خه‌لق ئیمه کرد چه‌ن به‌شه‌و، تویش چه‌ن به‌ش تره بووین. بڕی وه‌ره‌و روسیه، ئوزبه‌کسان و ئوکراین چێن، بڕیگیش له وڵاته‌یل قه‌زاقسان و قرقیزسان چێن و نیشته جی بووین. له لی پرسین ئه‌را ئه‌ی کاره وه سه‌ردان هاوردن؟ له جووا وه‌ت: وه رای و دیین م له سه‌ر یه بوویه ک له پتانسیل ئیمه وه ئه‌کتیڤ بووین ریگخرایایل ئیمه وه ته‌قلای ئیمه ئه‌را زنییه‌و کردن تازه‌ی کوردسان سور، ڕخیان چێ و له لیمان ترسیان. وه‌رپرسیه‌ل و مه‌سئوله‌یل ئه‌وان که‌سان ناسریا و سه‌رشناسی چووی گالۆست گالویان دانشزان ئه‌رمه‌نی وه ده‌بیر گیشتی حزب کۆمونیست وه بابه‌ک ئاستیان ئه‌ندامی ئاکادمی زانس بووی. یانه له‌ره‌وه داوان دانه ناسیونالسیزم و تواسن ئه‌رمه‌نسان وه هاله‌تی ده‌ر بارن ک وڵاتی بووت ک ته‌نیا له ناوی ئه‌رمه‌نی ژیان بکه‌ن!. میرزویۆف ئویشی: وه سه‌ر ئه‌و هه‌مو هه‌ڵاماته‌یله، ئه‌رمه‌نیه‌یل نتوینسن نوا له وه قۆوه‌ت بووین کورد و دامه‌زرانن و ریگخرایایلیان بگرن، باوه‌رم یه‌سه ک ئیمه کورد شه‌وره‌وی(سوفیه‌ت) وه‌ل یه‌گ ئه‌ی ریگخرایایله دروس کردیم و دامه‌زرانیم، توینسیم نه‌یلیم له روی سه‌فه‌ی تاریخ و رووژگار له ناو بچیمن و پاکه‌و بویمن و خوه‌مان زنێیه بکه‌یم وه بویشیم ئیمه‌یش هه‌سمان!.
بابیف وه جه‌له‌سه‌یل(کۆوه‌کردن)هشاره‌کی ده‌س وه کار کرد وه‌ختی هه‌ڵامات ئه‌رمه‌نیه‌یل وه سه‌ر کورد سه‌به‌ب بووی تا کورد له ئه‌رمه‌نسان ده‌ر چووت، کاروبار کومیته له سه‌ر خواست ئه‌و ده‌سه له ئه‌ندامه‌یله ک پێشتره‌ک وه یه باوه‌ر داشتن بایه بچنه مۆسکو، چه‌ویان بکه‌فیده سه‌روک (ره‌ئیس) حوکوومه‌تا، وه‌ریه‌و چێ. ئه‌گه‌ر چه گۆرباچوف گاوه‌یلی وه‌ره‌و ئازادی ناگ وه‌لی بابیف کار خوه‌ی وه کومه کردن و باسه‌یل هشارتی وه‌ریه‌و برد. وه‌ل ده‌س وه پی کردن کۆوه بووین له ناو کورده‌یل ک له ساڵ ١٩٨٩ له ئازه‌ربایجان ژیان کردن. وه رزه‌و ئه‌را کورده‌یل تورکه‌منسان، گورجسان، ئه‌رمه‌نسان، قرقیزسان، ئوزبه‌کسان و قرقیزسان کۆوه‌بوین و باس کردن ساز دریا و وه ئه‌ی موجادله و ته‌قه‌لای ئجباریه ئه‌را گیشت کورده‌یل باس له سه‌ری کریاگ و خاس شییه‌و کردن ئه‌را ئه‌ی موجادله و ته‌قه‌لا ئجباریه؟. پروفسور دوکتوڕ خانم سادق ئۆف یه‌کی لی به‌شدار بوییه‌یل له ئه‌و کۆوه‌بوینه‌یله ک له ئالمائاتای پایته‌خت قه‌زاقسان وه‌رپا بوویه ئویشی: بابیف ئه‌ی کۆوه کردن و باس کردن ئه‌را یه‌کگرتن و ریگخستن و سازمان دان کورده‌یل ک له شه‌وره‌وی(سوفیه‌ت) ژیان که‌ن ری خس تا هه‌ر گیروگرفتی دێرن چاره‌ی بکه‌ن. ئیمه کورده‌یلیش تواسیم له هه‌وای که‌م تا فره‌ی ئازادییگ ک گۆرباچوف له شه‌وره‌وی ساز داویگ له وه‌پا کردن ئه‌ی کۆوه‌بوینه‌یله ئیستفاده بکه‌یم، ئیمه کورد ک سه‌رکوتمان کردوین فیشتر له گیشتی له گاوه‌یل وازکه‌ر گۆرباچوف له یه‌کگرتگ جومهوورییهیل شه‌وره‌وی به‌ش بردیم، چووین ئه‌ی جه‌ۆوه سه‌به‌ب بووی ک وه‌ل به‌هره گرتن له کۆوه‌کردنه‌یله‌گ بابیف دروس کرد، له گه‌رت و خوڵ مه‌رگی ک وه‌روی ئیمیا پاشیایو، نجای پیا بکه‌یم. سادق ئۆف له سه‌ر ناوه‌ڕوک(مه‌حته‌وای) ئه‌ی زه‌نجیره کۆوه‌کردنه‌یله ئویشی: له باسه‌یل ئه‌ی کۆوه‌وکردنه‌یله چووین ئیسفتاده کردنو وه کار هاوردن ئه‌ی هه‌وای ئازاده ک واز بویه، چووین ماف(هه‌ق) خوه‌مان بسینیم، ره‌وشه‌یلی ک ئه‌را ئه‌ی کاره بایه وه‌کار بۆوه‌یم و له ئاخرین و دوایی شییه‌و کردن چووین زنێیه‌و کردن کوردسان سور، باس له سه‌ری کریا. سادق ئۆف ک وه بازی قه‌راره‌یل ئه‌ی کۆوه‌وبوینه‌یله ئشاره که‌ید، ئویشی: گرنگتهرین(موهمته‌رین) قه‌رار یه بوی ک ئه‌ندامه‌یل کومه‌ی یا هه‌یئه‌تی(وه‌فدی) ک له ساڵ ١٩٦١ چێنه‌سه مۆسکو وه جه‌می گه‌ورا تره‌و له نو بچنه‌و وه مۆسکو وه ره‌وش و هاڵ کورده‌یل شه‌وره‌وی برسننه میخائیل گۆرباچوف ره‌ئیس جومهوور ئه‌و وه‌ختی حوکوومه‌ت شه‌وره‌وی.
له نو له پێش گرتن ری مۆسکو
وه ئه‌ی جووره، نمایه‌نده‌یل(نوینه‌ره‌یل) کورد له نو ری مۆسکو له پێش گرتن. کومیته‌ی دامه‌زریا ک باد وه‌گ قه‌رار گرتن بچن ئه‌را مۆسکو و داخواز چاره‌ی کیشه‌گه‌یان له وه‌رپرسه‌یل و مه‌سئوله‌یل ده‌وله‌ت بکه‌ن، له سه‌ر زه‌مان و چووین چێین ئه‌را ئه‌وره باس کردن. له دویایین کۆوه‌وکریای ک له مه‌رکه‌ز فه‌رهه‌نگی کورد له ئالمائاتا ک له ساڵ ١٩٨٩ دامه‌زریاوی، وه پا بوی وه وه‌ل له‌وه‌ر چه‌و گرتن عه‌ید و جه‌شن ٩ مه‌ی ساڵرووژ شکه‌ست خواردن فاشیسم ئالمان ک له شه‌وره‌وی جه‌شنی گرن، قه‌رار گرتن تا مانگ مه‌ی وه دامه‌زرانن و دروس کردن هه‌یئه‌تی(وه‌فدی) ک هه‌ری که‌م له هه‌ر وڵاتی ک کورد ها له ناوی هه له جییه‌یل قه‌فقاز و ئاسیای ناوین ک کورد له تی ژیان که‌ن، له هه‌ر وڵاتی په‌نج نه‌فر له ناو ئه‌ی وه‌فده و جه‌ماوه‌ره بووت ک توان بچن ئه‌را مۆسکو. کومیته وه گرتن ئه‌ی چووینه قه‌راری کۆوه‌و‌کردن خوه‌ی وه داوی هاورد و دویای ئه‌ی کۆوه‌و‌کردنه، کوم بوینی له ناوه‌ین ئه‌ندامه‌یل خوه‌یان وه ئراده کردن یه‌گ ئه‌گه‌ر ئه‌ی جاره ری چاره‌ی نه‌ویننه‌و وه پی نره‌سین، له مۆسکو ئه‌و دویا نیه‌تیه‌ن. وه‌ل خه‌وه‌ردار کردن سه‌رشناسه‌یل کورد له وڵاته‌یلی ک کورد له ناوی ژیان که‌ن، تواسن که‌سه‌یلی ک توان له ناو ئه‌ی کومه(هه‌یئه‌ته) جی بگرن خوه‌یان ئاماده بکه‌ن و بان تا بچن ئه‌را مۆسکو. ره‌مه‌زان سیه‌د ئۆف یه‌کی له ئه‌و به‌شدار بوییه‌له له دویا کۆوه‌وبوین بویه، له سه‌ر ئه‌و کۆوه‌و کردنه‌یله ک ئه‌و وه‌خته دروس بووینه و کردنه، وه هه‌تا باسه‌یل و کاره‌یلی نانه وه‌ر ده‌م خوه‌یان ک ئه‌گه‌ر چێن ئه‌را مۆسکو وه جی بارن، ئویشی: بازی جار ئه‌ی کۆوه‌وکردنه‌یله فره قیروقاڵ که‌فته ناوی، ئیمه جایله‌یل و جوانه‌یل ک ئه‌و چووینه‌گ بایه له راسی که‌ش و قه‌وس مه‌مله‌که‌ت زانایی و ئاگاداری نیاشتیم. وه یه باوه‌ر داشتیم و وه‌تیم: ک بایه کوردسان سور له نو زینیه‌بکه‌یم. وه‌لی گه‌ورایل و ریش سفێده‌یلمان ک تاریح کوچ کردن له نیشتمان و هویریان بووی، وه یه باوه‌ر داشتن ک جی و ماوای ئیمه نیشتمانمان ها له کوردسان و بایه ئه‌رای بچیم وه‌ل برایلمانا شان وه شان یه‌ک تره‌ک شه‌ر بکه‌یم، وه‌ی ئه‌ی خاتره باسیه‌ل گه‌رمتره‌و بووین. وه‌لی وه سه‌ر ئه‌و هه‌مو باسه‌یه‌له، چێین وه مۆسکو هه‌ڵوژانن. یه‌کی له گرنگتهرین(موهیمته‌رین) چیشتی ک وه قه‌رار هاوبه‌ش کومیته گریاگ یه بوی: ئه‌ی جاره ده‌س والا و وه پکپه‌تی له مۆسکو نیه‌تیه‌نه‌و و قه‌رار گریاگ ک وه‌ل میتینگیگا ده‌س وه پی بکه‌ن وتا دینه‌وی ری چاره‌یگ ئه‌را چاره‌سه‌ر کردن کیشه‌یان، له ته‌قلا و موجادله وه‌رده‌وام بکه‌ن.
کورده‌یل که‌فنه‌و ری وه‌رو مۆسکو
کورده‌یل له ئه‌وه‌ل مانگ مه‌ی له جومهووریه‌یلو وه ری که‌فتن وه‌ره‌و مۆسکو. گله‌چه‌ک سیدئۆف ک له ئه‌و رووژه‌یله وه‌ل کورده‌یل قه‌زاقسانا وه مۆسکو هاتیو ئویشی: چمانی مۆسکو له ته‌رف کورده‌و ئیلاخه دراویگ و کورد مۆسکو گرتوی. هه‌زاران کورد له ره‌وشه‌ن هویه‌ر تا ئامی، له شۆوان بگره تا ئاکادمیسیه‌ن، له هونه‌رمه‌ند تا کارگه‌ر هاتوینه مۆسکو. هوتیل روسیه له مۆسکو پر بوی له کورد تا چه‌و کار کرد کورد بوی و هه‌مه جایگ گرتوینه‌و وه‌ر. بارزانی یوسوف ئۆف ک له ئه‌و رووژیه‌له یه‌کی له نوینه‌ره‌یل بوی ک له قرقیزسان هاتوی، ئویشی: ته‌مامی کورده‌یل ک بایه باتان، رووژ ٥ مه‌ی هاتنه ناو مۆسکو وه‌لی م فکر نه‌کردم ئه‌ی هه‌مگه ئایه‌مه ته‌ین!. بارزانی یوسۆف ئۆف ئویشی: کومیته‌ی ک مه‌حمه‌د بابیف، عه‌لی عه‌بداڵره‌حمان، خاتوین سیدئۆف، پرفسور دوکتوڕ قنیاس میرزویۆف، وه‌لی موسته‌فا، حسیه‌ن نه‌بو، ئشخانه ئسلان و روسه‌م برویۆف دروس بوویت و نوا تر وه‌ل ده‌وله‌تا چه‌و وه‌پی که‌فتن کردوین و یه‌ک دوین، تواسن تا وه‌ل حوکوومه‌تا چه‌و وه پی که‌فتن تازه‌ی بکه‌ن وه‌لی چووین حوکوومه‌ت یه ره‌ت کرد و قه‌بول نه‌کرد، قه‌رار گرتن تا کاره‌یل و پرۆگرامه‌یلی ک پێشتر کردوینانه قه‌رار و ده‌ستوور کاریان، ده‌س وه پێیان بکه‌ن.
یه‌که‌مین میتینگ کورده‌یل له ناو مۆسکو
وه‌ختی جوواو وه داخوازی یه‌گ دیین وه کومیته نه‌یریاگ، کورده‌یلی ک هاتوینه مۆسکو، له یه‌ی میتینگ ک رووژ ٧ مانگ مه‌ی ک نزیکه‌ی دوهه‌زار که‌س له ناوی به‌شداری کردن و له پارک ئسمایل ئه‌فسکی وه پا بووی پێشت وه‌ریه‌و چێن ئه‌ی میتینگه، چه‌و وه‌پی که‌فتن وه‌ل حوکوومه‌تا ده‌س وه پی کرد. وه‌ختی دینه‌‌یلییان بی ئه‌نجام مه‌ن، کورده‌یلیگ ک هاتوینه مۆسکو ده‌س کردنه ئه‌نجام دان یه‌کی له پرۆگرامه‌یلییان ک میتینگ بوی وه له‌یوا وه‌رده‌وام کردن. ئه‌ی جه‌مه‌و بوینه و ناره‌زای بوینه له یه‌کی له ناوینیته‌رین جییه‌یل مۆسکو وه ناو مه‌یدان پوشکین ئه‌نجام دریا و وه‌رده‌وام کرد. له په‌نجمین رووژ ئه‌ی ناره‌زایه‌تی ک میتینگی ئارام بوی، کورده‌یل که‌فتنه وه‌ر هه‌ڵامات پولیس شه‌وره‌وی.گه‌لچه‌ک عه‌بدلا ک یه‌کی له ئه‌و کورده‌یله بوویه ک له ئه‌و رووژه‌یله له قرقیزسان وه مۆسکو هاتگه، هه‌ڵامات دان پولیس وه سه‌ریان له‌یوا باس که‌ید: ئیمه له‌یره خوه‌مان چووی بیگانه دیمن وه‌لی مادامیگ ک ئیمه له ساڵ ١٩٢٦ ئه‌ی جووره ئه‌مر و ره‌وشی قه‌بول نه‌کردیمه‌و ئه‌را یه‌یش بوی ک جییگ و مه‌نتقه‌ی ئه‌را ژیان کردنمان داوینه پیمان. به‌س بایه ئیمه ئه‌را جییگ ک وه ناو ئیمه داوینیه پیمان وه ئینگه له ده‌سمان چوویگ، ته‌قلا بکه‌یم و گیان به‌یم. وه‌لی ئه‌ی هه‌قه ئه‌را ئیمه قایل نه‌وین و هیمان ئه‌وساگ م وه دونیا ناتویم ئه‌ی هه‌قه له لیمان سه‌نوین. ئیمه ئاماده‌وین تا وه دیموکراتیک ته‌رین شێوه ئه‌و هه‌ق خوه‌مانه بسینیم. وه‌ختی هویچ جوواوی وه ئیمه نیان، قه‌رار گرتیم تا زه‌مانی ک حوکوومه‌ت کاری نه‌که‌ید، ئیمه وه میتینگ خوه‌مان وه‌رده‌وام بویمن. هه‌زاران ئایه‌م بی ئه‌وگ ئه‌را که‌سی ناراحه‌تی دروس بکه‌ن، له ناو ئه‌ی میتینگ نیشتوین. وه‌لی پولیس شه‌وره‌وی یه‌له ئیمه قه‌بول نه‌کرد و هه‌ڵامات دڕندانه‌ی ده‌س وه‌پی کردن. ئیمه هویچ کاریگ ک ته‌رس و یا زه‌ره‌ت و زیانی ئه‌را که‌سی داشتوگ نه‌کردیم. وه‌لی ئه‌وان له ورایوه‌ر ئیمه فره زاڵمانه ره‌فتار کردن. به‌دریه‌مو‌سایش ک له ناو ئه‌و کومه‌ی نوینه‌ریل بویه ک له قه‌راقسان هاتوی، ئویشی: ژنه‌یل روس له ورایوه‌ر هه‌ڵامات دان پولیس وه ئیحساسه‌و له ئیمه جانبداری کردن و بوینه هاوریمان و دانه لۆمان، کار له کار ترازیایوگ، دی نییه‌ودن گام وه‌رو پێشت بنه‌یم. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ قه‌رار بووی بی وه‌گ ری حه‌لی یا چاره‌ی تا پێیا نه‌ود و وه‌رپرسه‌یل و مه‌سئوله‌یل حوکوومه‌تی قول و قه‌راری نه‌نه پێمان، که‌سی هه‌ق ئه‌ڵگردیان نه‌یرید، ئیمه وسایم و هه‌ق خوه‌مان تواسیم. ئیمه هاتویم تا وه‌ل سه‌روک(ره‌ئیس)حوکوومه‌تا، جناب گۆرباچوف چه‌وومان وه پی بکه‌فید و بوینیمه‌ی. وه‌لی وه ئیمه وه‌تن: گۆرباچوف له مۆسکو نیه و چێیه ئه‌را چین. بی دیتن ئه‌وی یا شه‌ورکه‌ره‌یلی(مۆ‌شاوره‌یلی) وه گرتن قول و قه‌راری له لییان، نه‌تواسیم له مۆسکو بایمنه‌و و ئه‌ی جووره‌یشه کردیم. له ئه‌ی ناوه وه سه‌ر ئه‌و هه‌مگه هه‌ڵامات و لیدانه‌گ پولیس وه سه‌رمان هاورد، ئیمه وه میتینگ هه‌زارها نه‌فری خوه‌مان له مه‌یدان پۆشکین ئدامه دایمو نه‌چویچیایم. کومه‌ی(وه‌فدی) ک وه سه‌رپه‌ره‌ستی پوپۆف بوی، پێشت یه‌گ یه‌ی جار تره‌ک داخوازیه‌یل کومه‌ی کوردی شنه‌فتن، نه‌زه‌ر و رای خوکوومه‌ت له ئه‌ی باره وه‌تن. پوپۆف وه کومه‌ی کوردی ئویشی: ئینگه له ئه‌ی هاله ناوه‌ین ئه‌رمه‌نیه‌یه‌یل شه‌ری هاله ئاراو، ئه‌را وه‌پا نوین شه‌ر تره‌ک و چاره‌ی کیشه‌ی کوردسان سور یه‌ی کۆموسیون دروس که‌ن و دامه‌زرنن و هه‌م ئویشی ک رووژه‌یل ئاینده ئه‌ی کۆموسیونه وه‌ل کومه‌ی کوردییا چن تا لاچین بوینن و له سه‌ری خاس هویرده‌و بون و ئه‌رای چاره‌ی بویننه‌و ریگه‌ی ئه‌را لاوردن ئه‌ی کیشه بویننه‌و له سه‌ری خاس هویره‌و بکه‌ن و ئمجا قه‌راری بگرن. کورده‌یل وه‌ل ژنه‌فتن ئه‌ی جوواوه وه خوه‌شله‌خوه‌شی له ئه‌ی سه‌رکه‌فتنه‌گ له ئه‌نجام زامه‌تو ته‌قلای خوه‌یان بوی، کرملین وه جی هیشتن. کومیته یه‌کم باس له ناو ئه‌ندامه‌یل خوه‌یان و ئه‌ی جار وه‌ل ته‌مامی که‌سیلیگ ک له ئه‌ی میتینگه به‌شدار بوین، وه ئه‌ی ئه‌نجام ره‌سین ک بیجگه له ماتل مه‌نن ئه‌را جوواو ری تره‌ک نه‌یرن و ئه‌رایان نه‌منیه و ئه‌ی جووره مۆسکو ته‌رک کردن.
ماتل مه‌نن و وسان ئه‌را جوواو بویه شه‌رنوشت(چاره)
کورده‌یل پێشت قه‌وله‌یلیگ ک گاڤریل پوپۆف مۆ‌شاور(راویژکار)و شه‌ورکه‌ر یه‌کم گۆرباچوف له تاریخ: ١٩ مه‌ی ١٩٨٩ ئه‌را دامه‌زارانن کومیته‌یگ له سه‌ر چاره سه‌ر کردن کیشه‌یان له مۆسکو هاتوینه‌و ئه‌را ماڵه‌یل خوه‌یان و داکاسیاوین و له به‌ند وه بوین ک جوواوی له مۆسکو ئه‌رایان بایته‌و گووش وه‌زه‌نگ مه‌نوین، وه‌ختی دیین ئه‌ی ماتل بوینه‌و مه‌ننه ئه‌را جوواو وه داوی و ئاخر نات و جموجوڵی له ناو خه‌لقه‌یل شه‌وره‌وی که‌م که‌م ده‌نگی وه گووش ره‌سی، پێشتیشێ هه‌ڵامات دان وه سه‌ر کورده‌یل له قرقیزسان، تورکه‌مه‌نسان و ئازه‌ربایجان و ئوزبه‌کسان دژ وه کورده‌یل له نو سه‌ر هیزدا، کورده‌یل له نو که‌فتنه ری وه‌رو مۆسکو. حسیه‌ن نه‌بو ئویشی: له ساڵ ١٩٩١ له نو له روی ناچارییه‌و چیمنه ئه‌را مۆسکو، له سه‌ر ئه‌و رووژیله ئویشی: ئاخر جار ک چیمن هویچ ئومیدی نیاشتیم. چووین یه‌کگرتگ جومهوورییهیل شه‌وره‌وی (سوفیه‌ت) داشت که‌م که‌م روخیا و گۆرباچوفیش داشت ده‌س و پا کوتا ک شه‌وره‌وی نه‌روخیه‌یگ، وه سه‌ر وه‌وو ک زانسیم نیه‌توینیم گۆرباچوف بوینیم وه مۆسکو چیمن و گۆرباچوفیش نه‌یمن. ئه‌ی جاره هه‌تا وه‌ل پوپۆفیشا نه‌تویه‌نسیمن، دیدار بکه‌یم. دی ته‌نیا چێشتیگ ک له ده‌س داشیتم و له ده‌س ئیمه مه‌نوی: ماف(هه‌ق) دامه‌زرانن ریگخه‌ریل ئتونۆمی فه‌رهه‌نگی بووی!. له بڕی شوون و جی ئه‌ی ریگخه‌ره‌یله دامه‌زرانیم و دروس کردیم. ئه‌را مه‌سال: له قه‌زاقسان. له‌یه‌ودویا کاریگ ک توینسیم بکه‌یم یه بووی ک ئه‌ی ریگخه‌ره‌یله‌گ هه‌ن، هه‌م چه‌وومانه پێیان بووت وه هه‌م وه قۆوه‌تیانه‌و بکه‌یم وه له هه‌ر جی نیاشتیم، له ئه‌و شوونه‌یله دامه‌زرانیم. فره نه‌گوزیشت شه‌وره‌وی روخیا، فره له خه‌لقه‌یل به‌ش خوه‌یان ئه‌را دامه‌زرانن یه‌ی وڵات سه‌ر وه‌خوه‌ی له جییه‌یل و مه‌نته‌قه‌یلێگ ک له ناوی بووین و جی گرتوین وه ده‌س هاوردن. به‌ش ئیمه‌یش یه بوی ک وه جی کوردسان سور ک وه سه‌ر ئه‌و هه‌مگه زامه‌ته و مه‌ینه‌ت ک کیشایم و نه‌توینسیم دروسی بکه‌یم و دامه‌زرنیمه‌ی، ته‌نیا تویه‌نسیمن هه‌ق ئتونۆمی فه‌رهه‌نگی وه ده‌س باریمن. وه‌لی وه‌سه‌ر کۆل چێشتیگه‌و ئیمه له ته‌قلا کردن و موجادله‌مان راسویم و وه‌هه‌ق بویمن وه راسی له لای ئیمه بوی و هه‌ق وه‌ده‌سمانوی، ئه‌گه‌ر جار تره‌که‌یش و هه‌تا ئمڕوویش ده‌رفه‌ت و فورسه‌تی ئه‌رامان هه‌ڵکه‌فید، هه‌م ده‌س وه‌کار بویمنو موجادله‌و ته‌قلای خوه‌مان وه‌رده‌وام که‌یمن تا .....!؟.