هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمزووان و زاراوه‌ی کوردی فه‌یلی
ئا، ت: شۆڕش شاواز
ئه‌ی کوڵه مه‌قاڵه‌گ له ژێر هاتیه هن که‌سێگ وه ناو(ئامر خه‌یرییه) وه فارسی نویسیاس و له مه‌جله‌ی ئاوینه شوماره‌ی ٣٣ ساڵ ١٣٧٦ هه‌تاوێ بڵاوه‌و بویه.نویسه‌ر ئه‌ی مه‌قاڵه وه باوه‌ڕ من تواسیه ئه‌و په‌رته‌وازه‌ییه‌گ ها له ناو زاراوه‌ی خوار(باشوور) ک یه‌کێ وه پێ ئویشێ که‌ڵهوری، یه‌کێ ئویشده پێ لوڕی و ... هه‌ر که‌س ناوێ ئه‌را خوه‌ی ناسه سه‌ری و بڕیگ که‌سیش وه کینه و له خوسه‌ی بڕێگ یا هووزێ تره‌ک چ زانین بووت و چ نه‌زانین و فێشتر وه‌گ ڕه‌نگێ دیاره یه‌سه ک هێمان له ناو ئیمه هسه‌یل ئه‌شیره‌یی وه قووه‌ته و هه ئینگه‌یش هه دیریمن که‌ی کوێنه شه‌ن که‌یمن، ئه‌ڵبه‌ت یه ته‌نیا کێشه ئیمه کورد خوار(شیعه مه‌زه‌و) نییه به‌ڵکم وه ته‌مامی ئه‌ی جووره ره‌وانگای ها له ناو کورد گێشتێ و ئه‌ی مله‌جه‌ڕییه چمانێ ئه‌را گێشتمان وه هه‌ر زاراوه‌ی و ڕه‌نگ قه‌ومی و ئایینی ک بووت وه میرات وه جێ مه‌نیه. وه یه خوه‌ی هس مللی لاوازه‌و که‌ید و نه‌یلێد هاوده‌نگه‌و بویمن. ئینگه بایمه سه‌ر نویسه‌ر له‌یره فره‌تره‌ک له‌وه‌گ واژه‌ی فه‌یلی له چوارچوو قه‌وم یا ئیڵ و تایفه‌ی بوینێده‌ی، وه سه‌ند هارودن له تاریخ گوزه‌یشته‌ی باوگ و باپیرمان و زاگه‌مان وه باوه‌ر من ئه‌ی واژه و ناوه خاس شییه‌و کردیه، ئه‌گه‌ر دویر له هه‌ر کینه و که‌نسایل ئیڵیگ، ته‌ماشای ئه‌ی مه‌قاله و نویسینه‌یل تره‌ک بکه‌یمن، تویه‌نیمن ئه‌راه هاوبه‌شی زاراوه و ئیجاریش ئه‌را گام نان وه‌ره‌و زووان یه‌کگرتی، پا ئه‌ڵگریمن وه ئاوه‌ختی ئه‌و ڕووژه...!؟. ئینگه مه‌قاله‌گه:
له سه‌رزه‌مینگ کوێه‌سانی خوه‌رئاوای فه‌ڵات ئیران و له پاچه ئه‌ی کوێیه‌یله و ده‌یشته‌یلێ، زووانێگ بویه ک زووانێگ تایبه‌ت وه کورد نیشته‌جی له‌ی مه‌ڵوه‌نده بویه. له سه‌ده‌یل په‌نج و شه‌شم(کووچی) هاوردگه‌یل ئه‌ده‌بی کوردی و سه‌رچاوه‌یل تاریخی دوینیه‌ید. ئه‌ی زووانه له داڵگ بوی زووان مادی(میدیای) کوێنه‌س ک خود زووان مادی ئه‌ڵگردیگه‌و وه په‌ڵیگ له زووانه‌یل هێندو ئۆرووپی(وه زووانێگ توایم یه بویشیمن خوه‌ی ناوه‌ینگر زووان کورد و فارسییه). ئه‌ی دو زووانه(فارسی و کوردی) وه‌رده‌وام وه‌ل یه‌کا کێشمه‌کێش داشتنه. هه‌ر وه‌ی جووریشه له سه‌ریان ئه‌سترابۆن له‌یوا نویساس:(ماده‌یل و پارسه‌یل وه سه‌ر وه‌وه ک جیاوازی داشتنه له وه زووان هاوردن وه‌تنه‌یلیان، وه‌لی له یه‌ک فامینه و ڕه‌سینه‌سه‌و). زووان کوردی هه چوی ئه‌و دویای زووانه‌یل زێنگ دونیا ک هه‌ن، ئه‌ی زووانیشه ها له سه‌رزه‌مینێگ په‌ین و ئه‌ڵکه‌فتی وه ناو کوردسان و په‌ل و په‌لوه‌چه‌یل فره‌ی دێرێد، وه جوورێگ له هه‌ر ناوچه‌ی وه هه‌تا ئیڵێگ و تایفه‌یگیش واژه‌یل تایبه‌ت وه خوه‌یان دێرن و له ناوچه‌یل تره‌ک یا تایفه‌یل تره‌ک نه وه کاریان تیه‌رن و نه‌فامنێشان. ئه‌ی له یه‌ک ئه‌ونه‌ڕه‌سینه‌و نه‌فامینه تویه‌نێد چه‌ن مه‌مه‌ر داشتوود:
١) زووان کوردی گه‌ره‌نتی و پێشت ساقی چوی کتاوه‌یل ئه‌ده‌بی و زانستی و تاریخی نه‌ێرێد.
٢) کوێه‌سانی بوین جێ نیشته‌جێ بوین ئیڵه‌یل و ئه‌شایر کووچڕه‌و کورد و که‌م بوین په‌یوه‌ندی له ناوه‌ینیان.
زوان کوردی و فارسی هویچ وه‌خت و ده‌مێگ له مامله کردن وه‌ل یه‌کا نه‌وسانه‌سه‌و و دانو سه‌ننێ داشتنه. هه له‌یره‌و ڕه‌سیمنه قۆناغی له ئاڵشت و گوڕ گرتن زووانی، وه ده‌وه‌ره‌ی ڕه‌سیمن ک له ناوچه‌یل په‌ین و گه‌ورای له ئیران زووانێگ وه ناو زووان(په‌هله‌وێ) زووان سه‌رده‌س و حاکم بویه. ئه‌ی زووانه دوپه‌ل گرنگ وه ناو پارسیک و په‌هه‌لوانیک داشتیه، برێگ له زووانناسه‌یل زووان په‌هله‌وانیک وه زووان سه‌رده‌م کوێه‌سان خوه‌رئاوا و باکوور خوه‌رئاوای(ئیران) دانانه‌سه‌ی. نویسانه:(ک فه‌هله‌وێ یا په‌هه‌له‌وێ زووانێگ بویه ک پادشایل له ناو دیواخان خوه‌یان وه پێ قسیه کردنه و ئه‌ی زووانه فه‌هله‌یش وه پێ ئویشن).
٣) په‌ینی سه‌رزه‌مین و ڕه‌نگاڕه‌نگی زووانی:
جوورای جووری فره‌ی شێوه‌زاره‌یل زووان کوردی بویه‌سه بایس یه‌گ بڕیگ که‌سه‌یل بکه‌فنه ته‌قڵایه‌گ ده‌سه‌به‌ندی خاس و گه‌ورای ئه‌رایان نیشانه بکه‌ن، وه‌یشه وه‌ی جووره‌گ هه‌رکامیان له‌ی زاراوه‌یله له قات تایبه‌ت وه خوه‌یان جێ بگرن. ئه‌ی کاره فره سه‌خته و له کرداریش نامومکینه وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ پاچه و سنوور ئاڵشت و وڵێشت شێوه‌زاری وه ته‌مامی دیاری نییه وه مێنێده یه‌گ زه‌وی وه ده‌ور خوه‌ێیه‌و بچه‌رخێد و هه‌ر ئه‌و جووره‌گ خڕ خواردن زه‌ی نیوینیمن بوینیمه‌ی و هسی که‌یم یانه‌یشه ته‌نیا تویه‌نیم هسیان بکه‌یم.
له ته‌مامی ده‌سه‌به‌ندییه‌یل وه شایه‌د مه‌یشوورترینیان یانه بوون:
١) زاراوه‌ی کرمانجی باکوور
٢) زاراوه‌ی کرمانجی باشوور
٣) زاراوه‌ی گورانی
٤) زاراوه‌ی که‌ڵهوری
٥) زاراوه‌ی لوڕی
شه‌یخ مه‌حمه‌د مه‌ردۆخ کوردسانی وه‌ی جووره رزارێگ هارودیه و نویساس:
(وه‌هره‌حاڵ کورد ئمڕوو له باوه‌ت زووانه‌و چوار په‌لن١-کرمانج ٢- گوران ٣-لوڕ٤- که‌ڵهوڕ).
یاقوت حه‌مه‌وێ له کتاو مه‌جمه‌ئه‌لبوڵدان، له دویای قسیه کردن و نه‌قل کردن باوه‌ته‌یل حه‌مزه له قه‌وڵ شیرویه کوڕ شه‌هرزاد یه هاوردیه:(ئه‌یاڵاته په‌هله‌وێیه‌یل هه‌فت گله‌ن: هه‌مه‌دان، ماسبه‌زان یا ئیلام ، قۆم و مانگ به‌سه‌ره یا نه‌هاوه‌ند، مانگ کوفه یا دینه‌وه‌ر و قه‌ره‌میسین یا کرماشان.
له جێیه‌یله تره‌کیش له ناو ئاسواره‌یل واژه‌ی په‌هله‌وێ یا فه‌هله‌وێ وه زووان یا زاراوه‌ی خۆزماڵی ک جیاوازه وه‌ل زووان ڕه‌سمی و ئه‌ده‌بی(فارسی ده‌ری) وه‌تنه و ئویشیه‌ید. فه‌خردین گورگانی ئویشێد: مه‌نزومه‌ی وه‌یس و ڕامین له زووان په‌هله‌وێ ئه‌ڵگرداننه‌سه‌ی وه فارسی ده‌ری. له وانه‌گ هه‌ن تویه‌نیم له نویسیای شه‌مس – قه‌یس رازی له مه‌عجه‌م هاتیه باریمن ک ئویشێ:(نیشته‌جێیه‌یل عیراق وه نویسن و وه‌تن به‌یته‌یل فه‌هله‌وێ خوه‌شحاڵ دیمن... به‌ڵه‌ی ک هویچ ده‌نگێ نه‌رم و ئه‌زیز... له وه‌تنه‌یل عه‌روێ و شعره‌یل ده‌ری... دڵ و زه‌وق وانه چوین به‌یته‌یل فه‌هڵه‌وێ به‌رزتره‌و نه‌کرد، ئه‌را نموونه:
له‌حن ئه‌ورامه‌ن و به‌یت په‌هله‌وێ
زه‌خمه‌ی ڕود و سه‌مای خه‌سره‌وێ
له باوه‌ت مانای واژه‌ی په‌هله‌وێ شه‌یخ مردۆخ کوردسان ها سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ک(په‌هله) له فارسی کوێنه وه مانای شاره ک له کوردی وه پێ ئویشن(پاله) وه‌ی جووریشه وه زووان تیه‌رنه‌ی. زوورانگره‌یل و که‌سه‌یل وه قووه‌ت وه پێان وه‌تنه(په‌هه‌له‌وان)یا(پاله‌وان) وه‌ی مانا ک وانه له گوزه‌یشته پاسه‌وان شار بوینه. دکتوور حشمه‌ت لای ته‌بیعی وه بوین زاراوه‌ی وه‌ناو(په‌ل کوردی کرماشانی) ئشاره که‌ید و باوه‌ڕی وه یه دێرێد ک(فێشتر ئیڵه‌یل و کووچڕه‌وه‌یل کرماشان وه‌ی زاراوه قسیه که‌ن و وه‌ل زاراوه‌ی باکوور(کوردسان) جیاوازه، که‌ڵهوڕ و ئه‌ودویای تایفه‌یل و تیره‌یل هه له که‌نگاوه‌ر تا قه‌سرشیرین و له ره‌وانسه‌ر تا ئیلام وه‌ی زاراوه قسیه که‌ن. و له هه‌قه‌یقه‌تیش بایه‌د ئه‌ی زاراوه، زاراوه‌ی کورد شیعه و ئه‌ڵ هه‌ق بزانیه‌ید، به‌شێگیش له کورد سوریا(خوه‌رئاوای کوردسان) و کورد عیراقیش(باشوور کورسان) وه‌ی زاراوه قسیه که‌ن. له‌ی په‌ێشروه بپه‌ریمه‌و بیلیمه‌ی جێ، له باشوور کوردسان(عیراق زاراوه‌ی هه‌س ک له ناو نیشته‌جێیه‌یل ئه‌ی وڵاته وه زاراوه‌ی(کوردی فه‌یلی) مه‌یشووره و ناسنه‌ی. ئه‌ی زاراوه تویه‌نێد بازێگ گومانه‌یل رووشنه‌و بکه‌ید له سه‌ر ده‌سه‌به‌نییه‌یل زاراوه‌یل زووان کوردی. ئه‌ی زاراوه وه تۆزێگ جیاوازییه‌و، مه‌ردمێگ وه پێ قسیه که‌ن و باوه له ناوچه‌یل کورده‌واری، ک تویه‌نیم بویشمین هه ئه‌و کوردی کرماشانییه‌سه ک له بان هاوردیمه‌ی، وه وه‌ل یه‌کیشا خوه‌نن و بوودن وه‌ل یه‌کا ته‌تبیقێان بکریه‌ید. سنووره‌یل زاراوه‌ی فه‌یلی هه‌له به‌شێگ گه‌ورا له ئیلام، به‌شێ گه‌ورا له کرماشان، ده‌یشت پیه‌نێگ له لوڕسان، به‌شێگ له هه‌مه‌دان و هه‌ر وه‌ی جووریشه له ناوچه‌یل گه‌رمه‌سێر: شاره‌یل خانه‌قین، مه‌نده‌لی، به‌دره و که‌لار و جه‌سان وه پێ قسیه که‌ن. ناو زاراوه‌ی فه‌یلی وه‌رده‌وام بویه‌سه بایس ده‌رکه‌فتن ڕایل جیاواز. بازێگیش ئه‌ی ناوه چه‌سپننه ناو ئیڵێ هه وه‌ی ناوه ک ئینگه ته‌رف و توینه‌و بویه. برێگیش چه‌سپننه‌ی وه (حوسه‌ین خان فه‌یلی) والی مه‌ڵوه‌ند ئیلام و لوڕسانه‌و، بازێگ تریش وه یه باوه‌ڕ دێرن ک وه‌تن که‌لیمه‌ی فه‌یلی، قه‌ومه‌یل تره‌ک وه به‌شێ له کورد وه‌تنه ک له‌ش و بارێ قه‌وی داشتنه و زوورداروینه، وه‌تنه و له‌یوا ناوێ نانه‌سه سه‌ریان. هه‌ر کام له‌ی ڕایله جێ باس و له سه‌روسانێ تایبه‌ت وه خوه‌ی دێرێد، وه‌لی ڕه‌وانگای ک له‌ی مه‌قاله خریاسه وه‌ر باس، مه‌ینه‌تێ بویه ئه‌را ناسین ڕی چوارمێ ک له ژێر تیه‌ریمه‌ێ:
له به‌شه‌یلێ ک گوزه‌یشت باس له یه کریا ک
زووان کوردی و فارسی هه‌ردوگیان ئاریایین(ئاری) وه هه‌ر کامیانیش وه جوورێگ جیا
له یه‌ک ڕی فره‌وه بوین و ته‌مام کردن خوه‌یان گرتنه‌سه‌ر وه‌ر. ئینگه ک په‌یوه‌ندی
زووان په‌هله‌وێ له سنوورێگ ئمڕوو قه‌ڵمه‌ڕوو زاراوه‌ی فه‌یلییه ئه‌رامان ده‌ر
که‌فت و جیاوازی ئه‌ی زووان(په‌هله‌وێ)یه وه‌ل فارسی ده‌ری ئه‌رامان ئاشکرا بوی،
ئه‌را بایه‌سه په‌یوه‌ندی ناوه‌ین واژه‌ی فه‌یلی وه‌ل په‌هله‌وێ یا فه‌هله‌وێ ئه‌رامان
ئه‌ڵاجه‌وی و دویر له زه‌ین بووت؟ فه‌هه‌له‌وێ واژه‌یگه که‌مێگ گرانه، هه وه‌ی
مه‌مه‌ریشه له ئاڵشته‌و بوین واژه‌یل له ناو زووانه‌یل جیاواز نه‌خش دێرێد و
هویرده هویرده وه گوزه‌یشت زه‌مان فه‌هله‌وێ وه فه‌هلی ئاڵشته‌و بویه و دویای
وه‌یشه وه ئه‌ساس قاعیده‌ی ئاڵشته‌و بوین تایبه‌ت زووان کوردی ک فره وه دگمه‌ن
له پێت(ه-H) له ناو واژه‌یل خوه‌ی قه‌بووڵ که‌ید، ئه‌ی پێتیشه جێ خوه‌ی
داسه(ێ نادیار-e ) ک
یه خوه‌ی چوین 
ئه‌گه‌ر وه عه‌روێ بنویسیمه که‌سره‌دێرێد، ده‌نگی هه
چوین (ێ) له واژه‌ی چوی(خێزان) تیه‌ید. شوون ئه‌ی قاعیده و ره‌وشه له روی واژه‌یل
و که‌لیمه‌یل بێگانه ک له زووانه‌یل تره‌ک هاتنه‌سه ناو کوردی و ته‌مامی دیارن.
ئه‌را نموونه فێرستێگ له وه‌تنه‌یل زاراوه‌ی فه‌یلی تیه‌ریمن ک شایه‌د بچنه ناو
ئه‌ی به‌شه‌و ک وه‌تیمن: په‌هله‌وێ = فه‌هلی
فه‌یلی
جاڵبه و جێ تاجب یه‌سه ک له پارێزگای ئیلام
هه ئینگه‌یش به‌شێگ وه ناو (په‌هه‌له)
یا په‌هله‌ی زره‌ین ئاوه هه‌س ک تویه‌نێ یه باریده‌و هویر و به‌خیده‌ی وه‌رده‌سمان
ک ده‌ورانێ دسڵات زووان په‌هله‌وێ له‌ی ناوچه بویه. وه‌تن خاڵ تریش هه‌م
پێویسته بویشیه‌ید:( جێ په‌یا کردن و دینه‌وه‌ی یه‌کمین سه‌نه‌ت یا تاپوو ک وه
زووان په‌هله‌وێ بویه و مه‌یشووره وه قه‌واڵه‌ی ئه‌ورامان) وه له قه‌ڵمڕوو
زاراوه‌ی فه‌یلی فره دویر نییه‌و نزیکیشه. وه کوڵ و کوتا یه‌گ زاراوه‌ی فه‌یلی
نزیکترین زاراوه‌ی کوردییه ک وه زووان په‌هله‌وێ په‌ل په‌هله‌وانییهگه‌ی ڕه‌سیدن.
برێگ له که‌لیمه‌یل ئیرانی کوێنه وه‌ل فارسی ده‌ری و کوردی ئیلامی یا فه‌یلی له ژێر تیه‌ریمن:
ئیرانی کۆینه په‌هله‌وێ فارسی ده‌ری کوردی ئیلامی
(پارسی کۆینه) یا(فه‌یلی)
هوشکه هوشک خشک هشک
واته واد باد وا
وه‌رکه وه‌ڵگ به‌رگ وه‌ڵنگ
وه‌فره وه‌فر به‌رف وه‌فر
مه‌زغه مه‌زه‌ع مه‌غز مه‌زگ