ئا: شۆڕش شاواز
وه‌ختى له زووان کوردى باس تیه‌یده‌و مه‌یان، مه‌به‌س زووانیگه ک کورد ئینگه وه پێ قسیه که‌ن. بڕیگ له زووانناسه‌یل و خوه‌رهه‌ڵاتناسه‌یل ئۆروپى ک وه‌ل زووان کوردیا دووس بوینه‌سه‌و، فێشتر زانینیان وه فۆرم گێشتى یا تایبه‌ت هاوردنه و وه‌تنه: ئه‌ى زووانه له رزار زووانه‌یل هیندۆئۆروپى و بنه‌ماڵه‌یل هیندۆئیرانیه و له ناو زووانه‌یل ئیرانیه و وه‌ل زووان فارسییا قه‌ومى نزیکى دێرن.
ئینگه ئه‌ى پرسه ئه‌رامان دروس بووت ک زووان کوردى چوین وه دى هاتیه؟ ئاشکاره ک زووان هه‌ر زاگه و نیشتمانى زووان نیشه‌جێیه‌یل ئه‌وره‌سه، ئه‌گه‌ر ڕویداگه‌یل تاریخ مایه‌ى دروس بوین و ئاڵشت ڕه‌گه‌زى و چینى نه‌وینه، ئه‌و زووانه هه‌ر زووان نیشه‌جێیه‌یل کوێنه‌ى ئه‌و سه‌رزه‌مینه‌سه. وه چه‌واشه‌یشه‌و ئه‌ى باوه‌تیشه ڕاسه. ئینگه بایمن بوینیم ئه‌ى باسه له باوه‌ت زووان کوردى چوین ئه‌و ڕاس که‌ید؟
سه‌رزه‌مینى ک وه ناو کوردسان ناو ى به‌ن و کورد له ناوى نیشتنه، جاى په‌یا کردن له‌شه‌یل فۆسیل(متحجرات) بوى ئایه‌مه‌یل گه‌وره. ئه‌ى سوخانه‌یله ک له"شانیده‌ر" دوینیانه‌سه‌و، فره گرنگ یا موهیمن. ئه‌رایه‌گ، یه‌کم جار دویامه‌نه‌ى ئایه‌م ده‌وران کوچگین(حجرى) - 60 هه‌زار ساڵ وه‌ر له ئینگه له عیراق ماوه گرتنه، دینه‌سه‌و.(ت.باقر- 1973)
60هه‌زار ساڵ وه‌رجله ئینگه له‌ى جێیه ک ئینگه وه پێ ئویشن کوردسان، هه‌م ئاوادان و جى مه‌نن و په‌ناى مه‌ردمه‌یلى بویه ک زووانێگیش ئه‌را قسیه کردن داشتنه، وه‌لى له‌ور وه‌گ قسیه کردن له باوه‌ت ئه‌ى زووان کار زانایل گه‌ورناس یا ئارکۆلۆجیسته، له‌ى ڕاساییشه وه‌ل سویه‌ره‌و بوین لیسک خوه‌ر 57200 ساڵ وه باڵه‌یل زه‌مان و چێین ڕووژه‌یل، خوه‌مان کیشیمنه‌و نوا و ده‌ورانى ڕه‌سیم ک، قه‌ومه‌یل ماد؛ خوه‌یان له ئیران ئینگه و خوه‌رئاواى ئاسیا ڕه‌سنن و وه‌ل چین و ڕه‌گه‌زه‌یل خۆژیایى، لۆلۆ، گاتى، کاسى،(خۆرى یا هۆرى) ک له پاچه‌یل ئه‌و لاى کویه‌یل زاگرۆس ژیان کردنه و تا ئه‌نازه‌یگیش ژیان خوه‌یان خاسه‌و کردوین، جومهوورى یا شارسانى که‌م تا فره‌ى پێشکه‌فتیگ دامه‌رزانن و دروس کردن روى وه روى بوین.
ماد له ماوه‌ى 200 ساڵ ده‌فته‌ر ته‌مام حکوومه‌ته‌یل له یه‌ک پێچن و له ساڵ 612 وه‌رجله وه دونیا هاتن مه‌سیح ئیمپراتۆرى گه‌وراى ماد بنیاى نان و وه‌ى جووره زووان ماد بویه زووان ڕه‌سمى. له‌و وه‌خته تا سه‌رده‌م بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، ک تا ئینگه چوارده سه‌ده گوزه‌یشتیه. له‌ى ماوه‌ى درێژه سه‌رزه‌مین ماد گه‌ورا و بویچگ و سه‌رزه‌مینه‌یل تره‌کیش ک وه ئه‌ى سه‌رزه‌مینه چه‌سپیانه، له باوه‌ت له‌شکرى و سیاسى فره ده‌س وه ده‌س بوینه. قووه‌ت سیاسى وه ده‌س که‌سه‌یل جوورواجووریگ که‌فتیه، ک زووان وانه وه‌ل زووان مادا جیاواز بویه. هه‌ر حکوومه‌تى هه‌م ک هاتیه‌سه روى کار، زووان خوه‌ى وه زووان ڕه‌سمى وه ئه‌ى سه‌رزه‌مینه وه زوور خوه‌یان چه‌سپاننه‌سه سه‌ر مه‌ردمان ئه‌ى شوونه. له بارووه‌زع و حاڵ ئه‌و ڕووژگاره، ک ته‌مامى دامه‌رزیایل جه‌مگا و کوومه‌ڵگاى که‌مڕه‌نگه‌و بویه‌و و ڕوى له کووره‌و بوین نایه. ئه‌ى جى وه‌جى بویینه ده‌سڵات نیه‌تویه‌نێد له کاریگه‌رى یا ته‌ئسیر ناین وه ئه‌ى بنیاته‌یله بنه‌یده‌یه‌و لا. تاریخ، بڕیگ ڕویداگه‌یل له ناو خوه‌ى نویساس ک درێژى، ده‌سڵات سیاسى وه یه‌ى سه‌رزه‌مین، ئاڵشت بوین چین و ڕه‌گه‌ز ڕیشه‌یى و ڕاسه‌وکردن زووان له ئه‌و سه‌رزه‌مینه بایس بویه. ئمڕوو شوونپاى کاریگه‌ر جى وه‌جى بوین ده‌سڵات له خوه‌رهه‌ڵات قه‌ڵمڕه‌و ئیمپراتۆرى ماد وه ڕووشنى دیاره و تویه‌نیم بوینیمه‌ى. وه چه‌واشه‌وه و له به‌شى له خوه‌رئاواى سه‌رزه‌مین ماد، ئه‌و بنیایه‌یله هه‌ر ئه‌و جووره مه‌ننه و ده‌س نه‌خواردنه.
فره له تاریخناسه‌یل وه‌ناوبانگ وه یه باوه‌ڕ که‌ن، کورد ئمڕوو نه‌وه‌یل ماد دویه‌که‌ن. ئه‌گه‌ر کورد نه‌وه‌ى ماد نه‌ون، ئمجا چه هاتیه وه سه‌ر نه‌ته‌وه‌ى ئه‌ى قه‌ره کویه‌نه و ده‌سڵاتدار و ئه‌ى هه‌مگه خێڵ و هووز و تایفه و قه‌بیله و تیره‌یل جوورواجوور کورده ک وه یه‌ى زووان ئیرانى و جیا له زووانه‌یل تره‌ک ئیران قسیه که‌ن، له کوو هاتنه؟(مینۆرسکى1973)
ئمڕوو نیشته‌جییه‌یل ئه‌ى به‌ش له مادسان کوێنه، کوردن ک نه‌وه‌یل میدى یا ماد وه هساو تیه‌ن. وه ڕاسى وه‌ر له‌وه‌گ بویشیمن زووان کوردى هه له بنه‌ڕه‌ته‌و دویایى جیق دان و باڵ و په‌ڕ گرتن و کامیل بوین زووان مادیه؛ تویه‌نیمن وه جوور تریش ڕاى به‌یمن؛ بێگومان، نه‌خه‌یر! ئه‌را یه‌گ ته‌مامى به‌ڵگه و سه‌نه‌ده‌یل تاریخى ک زانایه‌یل - ته‌نیا وه مه‌به‌س کار زانین- شییه‌و کردن و ئانالیز و له‌یه‌که‌ودان کردنه؛ تا ئینگه ئه‌ى ڕاسییه ڕووشن و ئاشکار کردنه؛ زووان کوردى ئمڕوو پاشمه‌نه و نیشانه‌ى وه که‌ماڵ ڕه‌سین زووان مادى دویه‌که له ناو خوه‌ى دێرێ. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ زانیم، زووان یه‌ى سۆژه یا باوه‌تى سۆسیالیته یا جه‌مگاییه ک وه ئه‌ساس چوارچێوه‌ى دیارى خوه‌ى ئاڵشت که‌ید؛ کامیله‌و بوود و گوڕ گرید و له ڕى کامیله‌و بوین خوه‌یشى له زووانه‌یل تره‌ک کاریگه‌رى یا ته‌ئسیر قه‌بووڵ که‌ید؛ وه خوه‌یشى کاریگه‌رى ئه‌و بان ئه‌و زووانه‌یله نه‌ى و جارێگیش له بگیر و بووه‌ن خوه‌ى له ناو چوود و مرێ. زووان مادیش له ئه‌ى چوارچێوه ک هاوردیمن، جیاواز نیه و له ته‌مامى زووانه‌یل ک وه پێشتیوانى قووه‌ت سیاسى له قه‌ڵه‌مڕه‌و ماد زووان ڕه‌سمى بوینه، ته‌ئسیر گرتنه و ته‌ئسیریش نانه و تا ئمڕوویش وه زنێ مه‌ننه. وه تایبه‌ت زووان پارتى(فارسى: په‌هله‌وى ئه‌شکانى)، ک وه ڕاى زووانناسه‌یل وه‌ل زووان مادا له ڕزار زووانه‌یل باکوور خوه‌رهه‌ڵات، له بنه‌ماڵه‌ى زووان ئیرانى جى گرن؛ فره‌تر له زووانه‌یل تره‌ک وه زووان مادى ته‌ئسیر نانه و ئمڕوو شوون پاى ئه‌ى ته‌ئسیره‌یله له زاراوه‌ى ئایینى زووان کورد، که‌فیده وه‌ر چه‌و و دوینیه‌ێد.
هاوزه‌مان وه‌ل ڕمیان و له‌ناوچێن ئیمپراتۆرى ساسانى و بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، وسانیگ نوو ئه‌را زووان کوردى وه دى هات - له‌جاى تره‌ک باسى که‌یم- ته‌نیا کێشه ها له‌یره ئیمه له زووان مادى له دویاییه‌یل ده‌وره‌ى ساسانى به‌ڵگه‌ى نویسیاى له ده‌س نه‌یریم تا وه مویشکافیه‌و له باوه‌تى ڕاى و باوه‌ڕ خوه‌مان باریمه زووان. وه‌لى ئه‌ى باوه‌ته نیه‌وده سه‌به‌ب وه ک نه‌تویه‌نیم بویشیمن: ئه‌ى زووانه له ئه‌و زه‌مانه زووان مادى بویه. وه نسبه‌ى زووان ئه‌و سه‌رده‌مه ک وه پێ نویسیایه و وه‌تنه، له ده‌وران ده‌سڵاتدارى ئیمپراتۆرى، له درێژى 1300 ساڵ ده‌س نه‌خواردگه‌و وه ده‌ژ مه‌نیه‌سه‌ى. وه ئه‌ى نسبه‌یشه ک زووان پارسى پێشکه‌فتیه و وه زووان ده‌رى/ پارسیک هاتیه‌سه جاى و ئاماده‌بوین و ته‌واناى یه گرتیه ک زووان پارسى ئینگه له لى جیاوه‌و بووت؛ وه ئه‌ى نه‌تیجه ڕه‌سین زوییه تویه‌نیم بویشیم : زووان مادى هه‌م پێشکه‌فتیه و ئه‌ى ئاڵشت بوین و گۆێریانه، ده‌س بردیه‌سه ناوى، زووان کوردى له لى که‌فتیه‌سه‌و ده‌یشت.
هیمان نیمه‌ى یه‌کم سه‌ده‌ى 7 زایینى ئه‌و سه‌ر نه‌چوید، ئایین ئیسلام و له‌شکر موسه‌ڵمان وه قه‌ڵمڕه‌و ساسانى ڕه‌قنه کرد و پێشت چه‌ن ساڵ باعیس ڕماننى بوى. بڵاوه‌و بوین ئیسلام له به‌شێگ له‌ى ئیمپراتۆریه له هه‌ر سویک و وه‌ریگه‌و بنووڕیمه پێ، ده‌وران تازه‌ى له ژیان مادى و مه‌عنه‌وى ئه‌را مه‌ردم وه‌ل خوه‌یا هاورد. ته‌واناى سیاسى وه‌رین ک وه چوارچێوه‌ى جه‌برى و جیاوه‌و بوین و نفاق بیناى نریاوید، جى خوه‌ى دایه گه‌ورا زوورێگ ک له سه‌ر بنه‌ماى(وأمرهم شورى بینهم) دامه‌زریا و دروس بوى، دى دین زه‌رده‌شت، ک مۆغه‌یل ئه‌را به‌ڕه‌ژوه‌ندى خوه‌یان و خاوه‌نه‌یل زوور چه‌فتیه‌و کردوین، باوش خوه‌ى واز کرد ئه‌را دین تازه‌ى. ئه‌ى دین تازه دڵبه‌رى بوى ک عه‌ره‌ب به‌دوو و پادشایى قسیسانى ناگان له وه‌رایه‌وه‌ر یه‌ک. له نووڕسن زووانیشه‌و ئاڤێستا، ئه‌وه‌یشه ئاڤێستاى ک وه‌ر له 13 سه‌ده بویه، ته‌ئسیر قویلى له بان مه‌ردم و زووانیان داشتیه، خوه‌ى کیشایه‌ودویا و ئه‌ى ئه‌رک یا واجبه ئه‌را قورئان و زووان قورئانى وه جى هیشت.
دین ئیسلام بڕیگ ئه‌رک و فه‌رزه‌یل وه‌ل خوه‌یا دێرێد، موسه‌ڵمانه‌یل بایه‌سه ئه‌وانه هه چوین زه‌رووره‌ت دینى وه جاى بارن. ئه‌ى ئه‌رکه له دین وه‌رین(زه‌رده‌شت) نه‌ویه و له‌ى باوه‌ته‌و، مه‌ردم بایه‌ته ناوه‌یل ئه‌ى جووره فره‌زه‌یلى، له زووانى نوو بگرتان. هه‌ر ئه‌و جووره‌گ دوینیم ک گرتنه و ئینگه‌یش وه کارى تیه‌رن.
زووان دینى نوو ده‌نگه‌یلى وه‌ل خوه‌یا هاورد ک له زووانه‌یل ئیران نه‌دوینیانه، له یه گومانى نیه ک کوردى یا فارسى هاوده‌وران وه‌ل ده‌وره‌ى ئیسلامیا بویه. تا ماوه‌ى له وه زووان هاوردن و وه‌تن بڕیگ له ده‌نگه‌یل، هه چوین عه‌ره‌به‌یل، نه‌تویه‌نسنه بارنانه زووان. فارسه‌یل و فره‌ى له نه‌ته‌وه‌یل موسه‌ڵمان تره‌ک، هیمانیش هه‌م نیه‌تویه‌نن چوین عه‌ره‌به‌یل ئه‌ى ده‌نگه‌یله بچڕن یان بارنانه زووان. وه‌لى بڕیگ له شێوه‌زاراوه‌یل زووان کوردى، بێجگه ده‌نگ/ چ :dh/ ئه‌ى دویاى ده‌نگه‌یل وه خاسى تیه‌رنانه زووان. وه جووریگ ئه‌ى ده‌نگه‌یله وه ده‌نگه‌یلى له ده‌نگ ئه‌و زاراوه گووڕانه. ئاڵشتکردن و گووڕانن هه وه‌یه ته‌مام نیه‌ود، به‌ڵکوو بڕ تره‌کیش له‌ى ده‌نگه‌یله ک هان وه‌ل پیت و یا حه‌رف بڕیگ له واژه‌یل چوین(ک/K) یا (گ/G) کوردى وه پیت /ق:q/ عه‌ره‌بى و ده‌نگ زووانى ئه‌ى دین تازه هاوردیه‌سه کوردسان و جى وه جى بوینه‌و جى گرتنه. کوڵ و کوڵوڕ یه‌گ: بلاوه‌و بوین ئیسلام له به‌شێگ له قه‌ڵمڕه‌ویى ساسانى، ده‌فته‌ر ده‌وران پێشکه‌فتن زووانه‌یل ئیران لویلیداو و تا یه‌ک دو سه‌ده‌یش پێشت هاتن ئیسلام، زووان عه‌ره‌بى، زووان وه کارهاوردن و قسیه و ده‌نگ ئایین نوو بوى. وه جیاڵى زووان په‌هله‌وى، عه‌ره‌بى وه زووان ڕه‌سمى، دینى و وه‌تن کاروه‌ده‌سه‌یل و حاکمه‌یل سیاسى ئه‌ڵگه‌ردیا. وه‌لى دویاى یه‌یشه ده‌وران تازه‌ى ئه‌را له نوو جیقدان و گوڕ گرتن ئه‌ى زووانه‌یله(ئارى)، ده‌س وه پێ کرد.
گومان له یه نیه ک زووانه‌یل مه‌ڵوه‌ن به‌شه‌یل سه‌رزه‌مینه نووموسه‌ڵمانه له ره‌ونه‌ق خوه‌یان نه‌که‌فتن؟. ئه‌را یه‌گ زووان دیالۆگ مه‌ردم بوى، گوڕ گرتن و کامیل بوین خوه‌ى له هه‌ڵومه‌رج تازه‌ى ک هاتویگه‌و نواى، له سه‌را خوه‌ى داگرت. له ورایوه‌ر یه‌گ وسان و تویله‌و بوین، زووانه‌یل ئیرانى تا دویاى ده‌وره‌ى ساسانى و سه‌ره‌تاى ئاشکارا بوین ئیسلام. وه‌تنه‌یلى، له ناو خوه‌ى و له هه‌ڵومه‌رجیگ تازه و ده‌وره‌یگیش نوو، وه جوورواجوورى ئه‌ى زووانه‌یله له خوه‌رهه‌ڵات ئیران بویه مه‌مه‌ر یه‌گ زووان تازه‌ى(فارسى نوو) په‌یا بووت، ده خوه‌رئاوایش (کوردى) بایگه دى. هه‌ر کامیان شماره‌ى زاراوه و بن زاراواه دێرن. دویاى بڵاوه‌و بوین ئیسلام، فارسى نوو، زاراوه‌ى بوى ک له بنه‌ماى ڕیشه‌یل فره کوێنه‌ى خوه‌ى وه‌ل زاراوه‌یل تره‌کا ئامیخته بوى و ئه‌ى ئامیخته‌بوینه هه‌تا وه‌ر له ده‌وران ساسانییه‌یل ده‌س وه پێ کردویگ. فارس له کورد ئه‌را زینگه‌و بوین زووان خوه‌یان سوود وه‌رگرتن. ئمجا که‌فتنه جموجویل و ده‌س کردن وه نویسان کتاو. دیاره ک کتاو شاهنامه‌ى أبو منصورى - که خوه‌ى له ناو چێیه و ته‌نیا په‌یشرووێگ له لى ها له وه‌ر ده‌س – ئه‌گه‌ر ته‌نیا کتاو نه‌ود، کوێنه‌ترین کتاوه، وه زووان فارسى نویسیاس(346 کووچى- 927 زایینى) و له نابوودى و له‌ناوچیێن له ئه‌مانویه. کوێنه‌ترین به‌ڵگه یا سه‌نه‌د ده‌سنویس کوردى ده‌وره‌ى نوو چوارینه یا دو به‌یتییه‌یل بابا تاهیر عوریانه، ک سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى یانزه‌ى زایینى له هه‌مه‌دان ئینگه – هگمه‌تانه، پایته‌خت ماد - وه زاراوه‌ى باشوورى، وه‌تیایه. ئه‌ى چوارینه‌یله – بێ وه‌گ ئامانج یا هه‌ده‌فى ئه‌را نزیکه‌و کردن زووانیان وه فارسى گرتویگه وه‌ر- تا ڕاده‌ى ئاڵشتیان کریاس. وه سه‌ر یه‌وه‌و، له یه‌گ بابا تاهیر چوارینه‌یل خوه‌ى وه شێوه‌ى فۆڵکلورى- له ئه‌و ده‌ور وه ناونیشان فه‌هله‌وى(په‌هله‌وى، فه‌هله‌ویات یا په‌هله‌ویات) ناسیاس - وه‌تیه‌سان، هویچ جى گومانیگ نیه.
ئه‌را فێشتر ناسین فه‌هله‌وى تویه‌نیم وه‌تنه‌یل دوکتۆر موعین چوین به‌ڵگه و سه‌نه‌د پێشت وه پێیان بووه‌سیم، ک ئویشى: په‌هله‌وى،"فه‌هله‌وى مه‌ر": 3000 گورانى وه‌تیایه وه یه‌کى له زووانه‌یل وڵات ئیران(جیا له زووان وه‌تن و ڕه‌سمى) وه یه‌ى وه‌زن له وه‌زنه‌یل عه‌رووزى یا وه‌زنى بڕگه‌سازى وه‌تیایه و به‌شێگ له وانه له قاڵب دو به‌یتیێن. په‌هله‌وى یا په‌هله‌ویات وه وه‌زنى تایبه‌ت و چوین گورانى خوه‌نیه‌ید و جاریگیش وه په‌هله‌وى و بازى جاریش ئه‌ورامه، ئه‌ورامه‌ن و ئه‌ورامه‌نانیان وه‌تیه. ئه‌ورامه‌ن(ئه‌ورامه‌نان) وه‌زنى کوێنه‌س له مۆسیقا و هه چوین به‌حر هه‌زج موسه‌دده‌سه ک له‌جێى وه پێ فه‌هله‌ویات وه‌تنه. شایه‌د ئه‌را گرتن ئه‌ى باوه‌ته ک، ئۆرمه‌نان، هه ئه‌و جووره‌ى فارسى(هه‌ورامه‌نان) کوردیه و وه‌ل واژه‌ى(هه‌ورامان) یه‌کێگه، زامه‌ت فره‌ى نیه‌تواید. هه‌ورامه‌نان - هه‌ورامانا = هور = ئامان(هاتنه) = ئان - وه‌خت ئه‌ڵاتن خوه‌ره. وه‌رده‌وام که‌ن و ئویشن: (به‌یانیان) بامدادان(شه‌وه‌کیان)، (ئیواران) وه‌خت نیمه‌ڕووه‌ودویا. هه‌م زانیم وه‌خت شه‌وه‌کى یا نیمه‌ڕووژ، یه‌کى له په‌نج وه‌ختى بویه ک زه‌رده‌شت ئه‌را نه‌زر و نماز، ناسه‌ى ک ئایین و ڕه‌سم تایبه‌تى ئه‌را خوه‌ى دێرێد و به‌شێگ له وه - ک چه‌ن جار دوپاته‌و بووت له ژێر تیه‌ریمه‌ى.
نمو هوره خشه ایته اورود اسپایى! یانى نماز ئه‌را خوه‌ر ک تێژه و ته‌ک دره‌وشێ!
بێگومان ئه‌ى نه‌مازه هه چوین ته‌مامى راز و نیازه‌یل دین زه‌رده‌شتى وه‌ل موسیقاى تایبه‌ت ئویشیه‌ێد و وه ده‌نگ به‌رزیش خوه‌نیه‌ى. چمانى مه‌ردم (نوێژهر) یا (نماز هه‌ورامان) وه پێ وه‌تنه. دیاره ک دویاى بلاوه‌و بوین ئیسلام نه‌زر و نیاز له ره‌ونه‌ق که‌فتیه. وه‌لى نه‌وا(هه‌وا) و ئاواز و گورانى - له ناو مه‌ردم هیمان مه‌نیه - که‌م که‌م وه نه‌واى(گورانى) ئه‌ڵگه‌ردیاس و وه پێیان ئویشن فه‌هله‌ویات ئمانان. له ڕاى م (هوره) ک ئینگه یه‌کى له نه‌وایل و میلۆدیه‌یل ئاواز کوردیه؛ هه ئه‌و (هه‌ورامانان)ه به‌شێگ له ناو خوه‌ى گیردایه و ناوى چوین(ئه‌ڵاوه‌یسى) هه وه‌ى جووره ئاڵشت نه‌ویه. له زاراوه‌یل تره‌ک زووان کوردى نوو تا سه‌ده‌یل 17 و 18 سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ى نویسیاى وه جى نه‌منیه و هه‌ر چ هه‌س، فۆڵکلۆره. بێجگه له یه‌گ گوزه‌یشت زه‌مان، وه‌تن ده‌م وه ده‌م ئاڵشت و ئووڵشتى له ناویان دروس کردیه و ڕه‌نگ بنمایه‌ى خوه‌یان له لێیان سڕیاسه‌و، ک ئینگه ڕه‌نگ زووانى دیارى وه خوه‌یان گرتنه. له بنمایه‌یل دروسکه‌ر فۆڵکلۆر ئه‌وه‌گ ئاڵشت نیه‌ود، جه‌وهه‌ریه و تا وه‌ختى ک نویسیه‌ید، شکڵ و ڕیختى وه گیشتى ده‌س ئاڵشت خوه‌ید و وه ڕاسیش هه‌ر له‌ى بووته‌سه ک زووان کوردى له زاراوه‌یل و وه‌تنه‌یل تره‌ک خوه‌ى له سه‌ده‌ى سه‌ره‌تایى ئیسلام، چێشتى ئه‌و ده‌سمان نیه‌ید. بارووه‌زع ئینگه‌ى زووان کوردى، له ئه‌نجام بڕیگ هووکاره‌یل و فاکته‌ر سیاسى و جه‌مگایى و دینییه. وه ڕاى م ئاخرین فاکته‌ر(دین) له گێشتیان کاریگه‌ریى فره تر بویه؟. ئه‌را یه‌گ دویاى بڵاوه‌و بوین ئیسلام له کوردسان، کورد وه حه‌دى وه دین و ئایین نوو عه‌لاقه نیشان دا، ک زانایل کورد، ته‌مام تواناى خوه‌یان ئه‌را فامین و یاى گرتن و گوڕ داین وه ئایین ئیسلام وه کاربردن و ده‌س له هه‌موو چێشت شوورتن. دیاره ک ئه‌ى کاره مه‌به‌س و ئه‌نگیزه‌ى فره وه قووه‌تى تواید؛ شییه‌و کردن و له‌یه‌کادانى، ئه‌رک یا واجب زانایل علم یا زانین تاریخه. وه‌تیم ک دوبه‌یتییه‌یل بابا تاهیر، کوێَنه‌ترین به‌ڵگه و سه‌نه‌د نویسیاى کوردى وه ده‌س هاتى، هساو بووت. وه‌لى وه ڕاسى ئه‌ى جووره به‌ڵگه‌یلى ئه‌را نه‌مه‌نیه‌سان و له ناو چێینه؟