شۆڕش شاواز : ئه‌ى سه‌ده ناوى نانه سه‌ده‌ى دیموکراسى، ئمجا له ئه‌ى سه‌ده چه‌ن قه‌یران(کائوتیک) گه‌ورا ئه‌را دونیا وه گێشتى هاتیه‌سه دى، له ئه‌و قه‌یرانه‌یله، یه‌کێگێان قه‌یران پێناسه‌س. پێناسه ئه‌ڵـگه‌ردیانێگ یا نووڕسن وه‌رو پشت و سه‌یل تاریخ کردنێگه ئه‌را هه‌ر ئایمێ له دونیا ئمڕوو ک تواێ بزانى کى بویه‌و له کوو هاتگه‌و وه کوو تواێ بچووت وه پشت به‌یده کووه‌و، هویره‌یلێ وه ڕه‌نگه‌یل جوورواجوور له ناو هه‌ر وڵات و جه‌مگاى دوینیه‌د. وه‌ل پێشکه‌فتن ته‌کنۆلۆژیا ک نه وڵات ناسێ و نه مه‌رز ئه‌را خوه‌ى دیارى کردگه، ژیانى ماشینى و مکانیکى ئه‌را ئایه‌میزاى درس کرد. ئه‌ى ژیانه ئایه‌میه‌ل شه‌که‌ت که‌ید و مه‌جبووریان که‌یدن ک له خوه‌یان هویر بکه‌نه‌و. له وڵاته‌یل پێشکه‌فتگ(خوه‌رئاوا) ئه‌ى قه‌یرانه فره‌تر وه چه‌و تیه‌دن، چوین له ئه‌وره ژیان رووژانه به‌ش کردنه و دویز یا هاوسه‌نگن له کارکردن و داکاسیانێان و خه‌فتنێان چوى عه‌قره‌به‌ێ ساعه‌ته‌ێ مینن. له ئه‌و وڵاته‌یله هات وچوو قه‌ومى ودووسى فه‌ره که‌مه. له ناو ماڵێ ک چه‌ن نه‌فه‌ر وه‌ل یه‌کا ژیان که‌ن وه‌ختى نووڕیده پیان چمانێ وه‌زوور له یه‌ى ماڵ جى گرتنه و له روى ئجباره‌و یه‌ک تره‌کى ته‌حه‌مۆل که‌ن. له مهرو موحه‌به‌ت خالین و دچار نه‌خوشیه‌ل ده‌روینى و هویرى(سایکۆلۆژى) هاتنه. ئه‌ى قه‌یرانه تا جیى ره‌سیه ک نیه‌تویه‌نن چاره‌ى بکه‌ن، وه‌ختێ خاس به‌راورد گریدن ئه‌ى پێناسه کارت یا چێشتى مکانیکى نیه ک له روى فۆرمى بووت به‌ڵکوو یه‌ى پێناسه‌ى ئنسانیه ک گوم بویه و قیه‌مت خوه‌ى له ده‌س داگه. ئینگه وه‌ختێ چه‌و له داورین وڵاته‌یل تره‌ک که‌یم ک کۆنالیزه یا (موسته‌عمه‌ره)ى خوه‌رئاوا بوینه خاس تره‌ک زانیم ئه‌وانه ک وه ناو که‌شف و ناسین شوونه‌وار و توژینه‌و(ته‌حقیق) ئاسار ئارکۆلوژى هاتنه‌سه ناو ئه‌ى وڵاته‌یله ک له گێشتیان وه‌ر چه‌و تر خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاسه ک وه شایه‌تى تاریخ ناوه‌ند(مه‌رکه‌ز) ته‌مدن یا شارستانیه‌ت بویه، ئمجا خاستر ئه‌رامان ئاشکار بووت ئه‌ى ده‌س درێژیه وه شوونه‌یل کۆینه(باستانى) له روى هساو و کتاوه‌و بویه. چمان خاس هساوێ کردنه رووژێ گرفتار ئه‌ى جوور کاره‌ساتى بوون و زانایه‌ل سیاسى و جه‌مگاناسییان(سوسیولوژیست) رووشنهویره‌گانێان ئه‌را ئه‌ى جووره کاریگیش پرووژه داشتنه!؟. ئه‌وه ک دیاره خوه‌رئاوا تاریخێ فه‌رهه‌نگى له خوه‌ى نه‌یرێد ک پشتێ وه پێ قورس بووت، ئه‌وه‌گ له لێیان دیاره هه خاره‌ته‌و بڕ و و تاڵانه و ده‌س دریژ کردنه له ئنگڵاساکسونیان بگره تا ... به‌ربه‌ریه‌ت جوور وارن له لێیان واریه ره‌سینه‌سه هه‌ر جیى خه‌راو و خاپوورێ کردنه، له دزى فه‌رهه‌نگى تا بردن مسواره‌یله (یا ئه‌و چشته‌یله ک له مس دروس کریانه) وه ناو توژینه‌وه(تحقیق). ئه‌را یه ئویشیم؟ ئه‌گه‌ر ته‌ماشا بکه‌یم خاس دیاره ئاسه‌واره‌یل(ئانتیک) ک وه ناو بووه‌ن له سه‌رى تووژینه‌وه بکه‌ن ته‌مام مۆزه‌خانه‌یلیان هه له مۆزه‌خانه‌ى مترۆپۆلیته‌ن ئه‌مریکا بگره تا لوور فرانگسه تا مۆزه‌خانه‌یل شه‌خسى ئنگلیز گرتیه‌سه‌وه‌ر، یانه خاس دیاره ئه‌را چه‌ن و ئه‌را چه‌یان بویه؟ دیاره تووان تاریخ ئه‌را دویارووژیان درس بکه‌ن تا نه‌وه‌یل ئایه‌نده‌یان وه پیه‌و شاقزى بکه‌ن وه له ئه‌ى قه‌یران نجاى (قورتاربوین) پیاى بکه‌ن و قه‌یران پێناسه دى نه‌ێاشتوون، وه وه‌ی جوره پیان بویشن به‌له‌ێ یه ئیمه بویم تاریخ ئنسانیت وه‌رق دایمنه‌و شارستانى ئاوا کردیمه‌و وه ئایمه‌یل خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاس بویشن به‌ربه‌ر، وه‌ڵا ناو خوه‌یان بووڕنه ملیانا!.
له خوه‌رئاوا (ک وه سه‌د ئاخه‌و له ڵاى برێ له ئایه‌مه‌یل خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاسه‌و چوى قوڵـه چه‌و له ئایه‌مه‌یله و وڵات خوه‌رئاوا که‌ن)، کێشه(مه‌سئه‌له) فه‌ره گه‌ورا تر له‌وه‌سه ک یانه فکر له لى نه‌کریه‌ده‌و. له خوه‌رئاوا ئایه‌م ره‌سیه‌سه ئه‌و جیه نه قیمه‌ت دێرێد و نه هورمه‌تى ئه‌راى مه‌نیه. ئه‌گه‌ر ته‌ماشاى له ئایه‌مه‌یل خوه‌رئاوا بکه‌یم له جى ئایه‌م ماشین یا رۆبۆتێ دوینى، نه ئحساس مه‌نیه نه جووش و خرووشێ، چمانى ره‌سینه‌سه ئاخر زه‌مان. گه‌وراترین ئامار خوه‌ى کوشتن و ته‌نیاى مردن له بێکه‌سى له ناوێان بێداد که‌ید. ئایه‌م له ناو ئه‌و جه‌مگا ئحساس جه‌مبوین نیکه‌یدو خوه‌ى گیشت چشتیگه، ئه‌را یه‌سه هه‌ر جووره نه‌خوه‌شى و بیماریگ له باوه‌ت ده‌روینیه‌و دچار بوودن. ته‌ک ته‌کیان جوى که‌سیگ پیان هاتیه ک له بان کویه‌ى به‌رزێ ده‌س بنه‌یده پیه‌و و بخه‌یده‌یه‌و خوار و ئه‌و ئایه‌مه له ته‌قڵاێ گیان ده‌س بکوتێ بنجگێ چێشتى بایه‌ده ده‌سێ به‌ڵکوو نجاێ پێاى بکه‌ید!. ئینگه ئه‌را له‌ى وانه؟ ئه‌را یه ک چێشتێ نه‌ێرن پشت وه پێ بووه‌سن نه تاریخ رووشنێ نه فه‌رهه‌نگ گه‌ورا و وه قووه‌تێ ک له پیشینه‌یلیان ئه‌رایان وه جى هێشتوین، هه‌رچى دێرن به‌ربه‌ریه‌تیه‌و کوشت و کوشتاره. ئه‌را یه‌گ ئه‌ى چێشته‌یلیانه گه‌نه‌و شار بکه‌ن په‌نا بردنه شوونه‌یل تاریخى له خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاس وه ناو ئارکۆلۆژیناسییه‌و ته‌مامىخاره‌ت کردن. ئه‌وان ئه‌و چێشته ک نه‌یاشتن له شوون گه‌ردین و پێاى کردن و خاس زانسن جى ک بایه پێشت به‌نه پیه‌و ها کوو و چوین سوین پێشت خویان قایم بکه‌ن له‌یوایش دێرن کێشه‌ى پێناسه‌ى خوه‌یان چاره که‌ن. ئیمه کورده‌یل ک بێجگه قه‌یران پێناسه کێشه‌ى ناسنامه دێریم ئینگه ئیمه وه ئه‌ى باسه‌و ک کردیم ئمجا له کوو بگه‌ردیم شوون رى پیا کردن چاره‌ێ و چه بکه‌یم؟
ئیمه له سه‌رده‌م گه‌نێگیم و وه‌ختمانیش نه‌مه‌نیه هیمان له ناو ئیمه که‌سه‌یل هه‌ن ک تویه‌نیم بویشیمن که‌میش نیین له خوه‌رئاوا گه‌نتر وه‌سه‌ریان هاتیه و وه‌یلانن و حس وه پێ نه‌کردنه هایمنه چ وه‌زع و هالێ. ئیمه له سه‌ده‌ێل گوزه‌یشته 19 و20 وه هه‌ر ده‌لیلى ک بایه له جى خوه‌ى باس بکریه‌د نه‌تویه‌نسیم بنه‌واێ ئه‌را خه‌ومان ئاوا بکه‌یم ئمجا پا نایمنه ناو سه‌ده‌ى 21، کورد هێمان کێشه‌ى نه‌ته‌وه‌یى و ناسنامه‌ى خوه‌ى چاره نه‌کردوى، کێشه‌ى پێناسه‌یش هاته‌و بانى. ئینگه ئه‌ى پێناسه له چه‌ن لاوه‌و ریش کورد گرتیه له تاکه که‌س تا جه‌ماوه‌ر له سیاسه‌ت تا ئابوورى یا ئیقتسادو... راسه ئیمه نیمه حه‌قێ له عیراق وه ده‌س هاوردیمه وه‌لى هیمان کیشه ها سه‌ر جى خوه‌ێ وه چوین ته‌ماشا کردن له کێشه‌ى کورد نه ته‌مامى سیاسیه نه لاى ئنسانى یا ئومانیستانه‌ێ وه قووه‌ته، زێایتر له باوه‌ت ئاسایشى(ئه‌منى)ه‌و چه‌و له لێ کریه‌د. ئمجا هه‌رچه‌نى وه‌خت بکۆشیم خوه‌مان وه‌ره‌و نابووتى به‌یمن. ئیمه له ئاست دونیا وه گێشتى بایه‌د بویمنه خاوه‌ن هه‌م پێناسه‌ى نه‌ته‌وه‌یى هه‌م پێناسه‌ێ فه‌رهنگى ئمجا که‌ى ره‌سیده ناسنامه‌ى کوردایه‌تى ئیمه ک ئه‌ى دو پێناسه فاکته‌رن ئه‌را ناسنامه‌مان. له ناو خوه‌مانیشه‌و بایه‌د له کائووس(حاله‌ت مه‌نین له نیمه‌ى رى) و دودڵـى پێناسه‌ى که‌سایه‌تى(شه‌خسیه‌ت) ده‌ر بایمن. ئه‌را ئنجامدان یانه لازمه تاریخمان بخوه‌نیم وه چه‌وه‌ڕى نه‌ویمن که‌سێ یا ده‌وڵه‌تێ پێناسه به‌ێده پیمان و، بزانیم ئیمه کورده‌یل یه‌کێ له داڵـگه پیره‌گانێ شارستانیم(تمدن) ک ته‌مه‌ن یا عومرمان وه دریژى تاریخه. ئایا بوودن مناڵ مناڵه‌یلـمان مه‌مگ بنه‌یده ده‌مه‌ممان؟. ئه‌گه‌ر خوه‌رئاوا گه‌ردین تا سوین بویننه‌و تا پشت به‌نه پیه‌و ئیمه خوو خاون ئه‌و سوینه‌یلیمه‌و خوه‌مان درسیان کردیمه. ئیسه وه یه‌ى خوه‌نینێ له سه‌ر رابردوومان(گوزه‌یشته‌مان) ئیهتمام به‌یمنه دو پێناسه ک ناوێان هاوردیم. پێناسه‌مان وه‌قووه‌ت بکه‌یم چه‌نێ پێناسه‌مان وه قووه‌ته‌و بوودن ئه‌وقه‌ره ناسینمان فه‌ره تره‌و بووت و له ئه‌ى قه‌یران دویره‌وتره‌و بویمن. یه‌یش بایه خاس بزانیم ئیمه کورد مه‌حکووم وه ئازادییم و رى نه‌جات تره‌ک نه‌یریم.