هویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودمهویت و دموکراسی
مقالات و موضوعات خودم
پرتاڵ و داک و دڵنگ مه‌ردم ئیلام چوینه؟
ئا .ت:شۆڕش شاواز
ئینگه ک توایم باس له دڵنگ له وه‌ر کردن مه‌ردم ئیلام بکه‌یمن، که‌مێگ ئه‌ی دڵنگ له وه‌ر کردنه قه‌دیمیه‌و بویه و چین نوو که‌م ئه‌ی دڵنگه‌یل که‌نه وه‌ر و ژیان مودیڕنیته جێ ئه‌ی فه‌رهه‌نگ نازار گرتیه. ته‌نیا ئه‌ی دڵنگه‌یله‌گ له ژێر تیه‌ریمان، ئینگه له ئاواییه‌یل و ئه‌شایر ئیلام که‌نانه‌و وه‌رو په‌ێگای له ناو شار نه‌رین.مه‌تڵه‌و ئیمه له هارودنه‌و هویر ئه‌ی داک و دڵنگه یه‌سه‌گ، یه به‌شێگ له فه‌رهه‌نگمانه وه ئه‌ی جنگ له‌وه‌ر کردنمانه نیشانه‌ی له فه‌رهه‌نگمانه و یه‌کی له پێناسه‌یل ئیمه‌س، وه نه‌بایه‌د بیلیم له ناو بچن. ئینگه یه‌ی بویسه باو ک هه‌تا له ئاوییه‌یل توان بچن ئه‌را شار جنگ خوه‌ی ئاڵشت که‌ید، ئه‌ڵبه‌ت له به‌ش دڵنگ ژنانه که‌مێگ خاستره، وه‌یشه ئه‌و ژنه‌یله‌گ جنگ خۆزماڵی که‌نه وه‌ر وه ته‌مام ئیلاتین و په‌س و پوڵه هیوه‌ت که‌ن و هانه‌که‌ش و کویه، یانه‌گه له فه‌رهه‌نگێ ئیلاتی په‌یره‌وی که‌ن و وه پێان ئویشن ئه‌شایر نه‌یشتنه ئه‌ی دڵنگه‌یل کوردیه له ناو بچن و چوین پاسه‌وانێگ له لیان وه‌رگری کردنه‌و کردنه‌سانه‌و خاوه‌ن.
دڵنگه‌یل ژنانه:
سه‌رپووش:
١) عه‌ره‌ق چن یا کڵاو، یه‌ی کڵاو بویچگ و ته‌نگیگه ک نه‌نه‌یه‌و بان سه‌ر و ئه‌را ژێر سه‌روه‌ن و به‌سان سه‌روه‌ن له بانێ وه‌کارێ تیه‌رن.
٢) گۆڵوه‌نی: جوورێگ قوماشه ک واڵه و ته‌نکه و له به‌ن که‌تان ته‌نیاس و که‌م له قوماش ئه‌وریشم دروس له لێ که‌ن. ئه‌ی واڵه ده‌وروه‌ر یه‌ی متر پیه‌نی و درێژییه و نه‌خشه‌یل ڕه‌نگی سفێ و قرمز ها له روی ئه‌ی قوماشه، زه‌مینه‌ی گۆڵوه‌نی خوه‌ی سییه‌س وه‌لی نه‌خشه‌یل رویێ چوین گووڵ ته‌په‌و دایه له بانی. ئه‌ی گۆڵوه‌نییه ته‌نیا له ناو ماڵ و ده‌وروه‌ر ماڵ ده‌نه‌ی ده‌ور مل یا که‌نه‌ی سه‌را،ئینگه‌یش فره‌ترک ژنه‌یل ئه‌شایر وه کارێ تیه‌رن.
٣) تاکاری: تاکاری یا سه‌روه‌ن ئینگه فره وه کار نیه‌تیه‌رنه‌ی، سه‌روه‌ن یا سه‌روێن فره‌تره‌ک ناوێان مه‌یشووره. تاکاری یا سه‌روه‌ن، قه‌واره‌ی وه کار هاوردنی فره جیاوازه و له گۆڵوه‌نی چه‌ن جار گه‌وراتره، سه‌روه‌نیش ئینگه بویسه به‌ش ژنه‌یل گه‌ورا له عومر و له شایی و ئازیه‌تی ئه‌وه‌یش ژنه‌یل ئاوایی و ئیڵاتی به‌سنه‌ی سه‌ره‌و.
٤) هه‌به‌ر: هه‌م جوورێگ له سه‌روه‌ن ک وه ته‌مامی ڕه‌نگێ سییه‌س و ژنه‌یل کامڵ(که‌یوانو) به‌سنه‌ی سه‌ره‌و.
٥)بان سه‌ری: قوماشیگه ک چوراقه‌دیش وه پێ ئویشن و دویه‌ته‌یلێگ هێمان نوونه‌مامن به‌سنه‌ی سه‌ره‌و، ده‌ورملیش وه پێ ئویشن.
٦) مه‌قنا: مشکیش وه پێ ئویشن، مه‌قنا له فه‌رهه‌نگ عه‌ره‌وه‌و هاتیه‌سه ناو ئیلام و فێشتر یه‌ی پرتاڵ مه‌زه‌ویه و هاتیه‌سه ناو فه‌رهه‌نگ کوردی و ئه‌را یه‌سه ک مل ژنه‌یل دیار نه‌وود و جنگ حیجابه.
بان پووش:
قه‌تره: له ئه‌ساس جوورێگ چادر ژنانه‌س و بان پووشێگه ک هه چوی عه‌بای عه‌ره‌وییه. قه‌تره سه‌ره‌تا پایه‌و نوایشێ وازه و له‌یوایشه دیورننه‌ی و نوارێگ یا هرگوڵه‌نگ بویچگ وه‌لیا دویراننه و پێچه‌له پێچێگ له‌ی دویرانن وه‌ل منجه‌قه‌یل هویرده و گرد و ڕه‌نگایڕه‌نگ، قه‌شنگییه‌و کردیه، باله‌یلێ وشا و کوڵه و هه چوین باڵ شه‌مشه‌مه کوره‌ک مێنێد.
له‌ش پووش:
١) که‌م چین یا کوڵه‌نجه: یه خوه‌ی جوورێگ ته‌ن پووشه ک باڵه‌یلێ درێژه و نوایشێ وازه وه له روی شکل هندسییه‌و هه چوی پاڵته‌و یا کاپیشن ژنانه‌ی ئمڕوویی مێنێد.
٢) یه‌ل: جوورێگ کوتر(جاکه‌ت) ژنانه‌یه له قوماش مه‌خمه‌له وه ره‌نگه‌یل سرمه‌یی، سییه، قرمز رووشن، جگری، ... شکڵه‌گه‌ی باڵداره و نوای وازه‌و له‌پگیش دێرێد و گریفانه‌یلیشێ وه قه‌د گێشتی له هه‌ردولای دروس کردنه.
٣) سۆخمه: یا سخمه ته‌ن پووشێگه ژنانه ک قه‌دی کوڵه و تاژێرمه‌مه‌گه‌یل ژن تیه‌ید و سینه باڵیش نه‌ێرید و نواگه‌یشێ وازه و فێشتر ئه‌را قه‌شه‌نگی له بان کراس کوردیه که‌نه‌ی وه‌ر.
٤) کرواس یا کراس یا شه‌وی: یه‌یشه جوورێگ له ته‌ن پووشه ک هه‌م باڵ دێرید و هه‌میش سه‌رتاپا دوێرێه‌ید و نه‌خشه‌یلێ و ڕه‌نگه‌یل جیا وه جیا دێرێد.
٥) شه‌مله: جوورێگ پێشتوێن قه‌دیمیه ک(قه‌یوه‌نیش) وه پێ ئویشن. درێژی ئه‌ی قه‌یوه‌نه دومتره‌و پیه‌نیشێ ٢٠ سانتیمتره. وه‌ختگیش به‌سنه‌ی پێشت له بان شه‌وی یا کراس چه‌ن ده‌ور وه ده‌ور پێشته‌و پێچنه‌ی. رشته رشته مه‌نگوڵه‌ی دوسه‌رێ ریخت تایبه‌تێگ داسه پێ.
٦) شواڵ: جوورێگ دڵنگه ک وه پێ پاپووشیش ئویشن و جنسێ له قوماش که‌تانه و مه‌یشووره وه کوردی و ڕه‌نگه‌یل ساده‌ێ سییه و سرمه‌یی و قاوه‌یی سیر دێرێد.
٧) که‌وش(پاپووش): که‌ڵاش که‌وشێگه له به‌ن په‌مگین و لاسێکێگ سفت و ڕه‌ق خه‌نه ژێرێ. که‌ڵاشه‌یل ژنانه فره ناسکه‌و و ڕه‌نگین دویریانه و وه به‌ن ناسک وه هونه‌رمه‌ندێگ تایبه‌تێگ دویراننه‌سان.
پرتاڵ و دڵنگ پێیایه‌یل:
١) عه‌رقچن یا کڵاو، کڵاو بویچگێگه وه به‌ن دویریاس و له ڕه‌نگه‌یل جوورای جوور سفێ یا سییه و سرمه‌یی وه‌ل شکه‌له‌یل هندسی و نه‌خشه‌یلێ خاس رازاننه‌سه‌وه‌ی، دروسێ که‌ن.
٢) کڵاو: له گوزه‌یشه له جوورێگ له خوری په‌س یه‌ی ساڵه ک (وه‌رک) وه پێ ئویشن وه ناو (وه‌رگن) وه ده‌س نه‌وماڵه‌یل دروس کریا.
٣) له‌چگ: جوورێگ سه‌رپووشه چوارگووشه‌داره ک جنسه‌گه‌ی له به‌نه‌و و جووره‌یل جیا وه جیای دێرێد و له باوه‌ت جنس و ڕه‌نگ و نه‌خشه‌یل جووراوا جوور چننه‌ی. له لوی و په‌ڕ له‌چگ مه‌ونگوڵه به‌سن. پییایل له‌چگ وه ده‌ور عه‌رقچنه‌و یا وه ته‌نایی به‌سنه‌ی سه‌ره‌و. له بازێگ شێوه‌زاره‌یل وه تایبه‌تی وه جوورێگ له له‌چگ ک قه‌واره‌ێ گه‌وراتره‌که و ریشوڵه‌ی فره‌تره‌کێ دێرێد، چه‌ڕاویش ئویشن.
ته‌ن یا له‌ش پووشه‌یل پێیاوانه:
١) فه‌ره‌جی: وه ئه‌ساس جوور وه کار هاوردنێ ناوێ جیاوازه. له هه‌ر مه‌ڵوه‌ندێگ له سه‌ر زووان خوه‌ی و زاراوه‌ی ناوی ئه‌رای نانه ک فه‌رنجی یا که‌ڕه‌ک، که‌پنه‌ک وه پێ ئویشن. جوور بویچگ تره‌ک جلیقه‌یگه وه پێ ئویشن کویرهه‌نگڵ. گه‌رمی فه‌ره‌جی ک جنسێ له نه‌وه قه‌یمه‌ت خاسێگ داسه پێ و له زمسانه‌یل ئینگه ته‌نیا ئه‌وانه‌گ هان له ده‌یشت و کار په‌سداری و شوانێ که‌ن وه کارێ تیه‌رن و ئه‌را فیزگرتنیش له بازێگ کلێپه‌یل موسیقی کریه‌یده وه‌ر، وه‌لی وه ته‌مامی ئینگه که‌س وه کارێ نیه‌تیه‌رێد و بویه‌س ته‌ن پووشێگ ئه‌را مه‌ردامانێ دیکه‌یل و ئه‌شایر.
٢) شواڵ: وه جوورێگ پاپووش کوردی ئویشن ک وه جافی یا چریکی هه‌م وه پێ ئویشن و له واقیع هه ئه‌و شواڵ کوردییه‌سه‌گ له ناو کورده‌واری هه‌ر کوردێگ که‌یده‌یه‌و پا و له ده‌رپاوه و له به‌ش مچ پا ته‌نگه‌و وه‌ره‌وبانیش وشایه. ئه‌را دویراننێ له قوماشه‌یل جوورای جوور کتان و قوماشه‌یل تره‌ک وه کار تیه‌رن.
٣) کرواس یا کراس یا شه‌وی: وه باڵا پووشێگ ئویشیه‌ید ک له قوماشه‌یل جوورای جوورێگ دویننه‌ی وه قه‌دیم کرواس درێژوی و که‌فته مل شواڵا، وه‌لی ئینگه دی ئه‌ی جووره کرواسێگ نیه‌دوریه‌د و مۆدڵیگ وه ناو فارسی پووش هاتیه و هه چوین کراسه‌یلێگ دویریه‌ید ک له ته‌مام دونیا هه‌س و ئه‌و ڕه‌سناتی خوه‌یه دی که‌س له وه‌ر چه‌و نیه‌گرێده‌ی.
بان پووشه‌یل پێیاوانه:
١) قه‌تره: جوورێگ بان پووش پێیاوانه‌ی نوا وازه ک باڵه‌یل کوڵیگ دێرێد و له خوه‌ری سفێ و قاوه‌یی و که‌م له خوری سییه دویریه‌د. درێژی تا بان زرانییه‌و و فره تره‌ک پێیایل دوکاره(عومر ناوه‌ینی) که‌نه‌ی وه‌ر.
٢) ستره: جوور تره‌که له جووره‌یل بان پووش ک هه چوین کاپێشن درێژه‌و باڵیش دێرید و له به‌ن په‌مگین دویرننه‌ی وه دوریاننێگ هویرده‌و. قه‌شه‌نگی ئه‌ی بان پووشه فێشر وه ڕه‌نگ سییه‌س و زه‌مینه‌ی گێشتێشێ وه نه‌خشه‌یل دڵقرچیایه ئه‌و وه‌ر که‌ریه. ستره شایه‌د جوورێگ له پرتاڵه‌یل ده‌وره‌ێ زه‌رده‌شتییه‌یل بووت ک ئینگه شکلێ ئاڵشت بوید و ئاڵشت بوین واژه‌ی (سدره)س له ناو ئایین زه‌رده‌شته. فه‌رهه‌نگ واژه‌ی موعین له سه‌ر که‌لیمه‌ی سدره له‌یوا هارودیه:(جوورێگ شه‌وی سفێ و وشای بێ یه‌قه‌س و باڵه‌یل کوڵی دێرێد ک درێژێ تا زرانی تیه‌ید. ئه‌ی کرواسه له نواوه‌و چاکێ له ناوه‌ینێه‌و هه‌له خوار مله‌و تا ناو سینێگ دێرێد و له ئاخر ئه‌ی چاکیشه، کیسه‌ی دوریایه. ئه‌ی کراسه له دڵنگه‌یل زه‌رده‌شتییه و ئه‌و وه‌ر کردنێ ئه‌را هه‌ر زه‌رده‌شتێگ ک عومرێ وه پانزه ساڵ ڕه‌سوی، ئه‌وسا واجب بویه.
٣) به‌ێشت: یه‌یشه جوورێگه له قه‌تره ک ناسکتره، قوماشه‌گه‌ی و جنسێ وه خاتر یه‌گ رشته‌یلێگ خوری باریک ها له ناوێ و ناسک تر دروسێ که‌ن و ئه‌را پێیایلێگ گه‌ورا پێیان و چوین بان پووشێگ هه‌م ئه‌را کار ئایینی و هه‌م ئه‌را نیشتن له ناودیواخان وه کارێ تیه‌رن و ناو تره‌کیشێ به‌تیه‌س.
پاپووش:
١) گیوه: جوورێگ له که‌وشه ک ژێرگه‌ی له جنسێ له نواره‌یل قوماش کوتیاییه وه‌یه‌کا ته‌ننه‌ی و به‌ش بانگێشێ یانێ روی پا و ده‌ور پاێ وه به‌ن په‌مگین و به‌نه‌یل خاس له ڕه‌نگه‌یل سفێ و بازێ جاریش لێوه‌یل ئه‌ی که‌وشه له به‌ن قاوه‌یی دروسێ که‌ن. له به‌ش ژێرێ بازێگ له گیوه‌یل له لیخه‌رو گیانداره‌یل خۆزماڵی وه کاریش تیه‌رن.
٢) کڵاش: ئه‌ی جووره که‌وشه وه ته‌مامی له ئیلام وه کارێ تیه‌رن. له دروس کردنێشێ، ژێره‌گه‌ی له لاسیکه و ئه‌را دروس کردن بانیشێ له به‌ن په‌مگین یا جووره‌یل تره‌ک به‌ن ک خاسترون وه کار تیه‌رن و چننه‌ی.
سه‌رچاوه: قه‌یام ئیلام